Amerika’nın bir defa daha bitmeyen bir savaşın modülü olma ihtimali kaygı uyandırırken iktisadın güzelce bozulması ve stagflasyon korkusu kamuoyunda rahatsızlık yaratmıştı. Biden’ın pahalılığın sorumluluğunu Rusya’ya yıkma eforları kendi tabanında bile takviye bulamamış, uzun yıllardan beri birinci sefer bir ABD liderinin kamuoyundaki dayanağı yüzde 30’lara inmişti.
(ABD ve Rusya Genelkurmay Liderleri görüştü)
İşte bu ortamda ABD’de askeri cenahtan kaynaklanan bir dizi teşebbüs oldu. Bunlardan biri emekli bir amiral olan John Kirby’nin Ulusal Güvenlik Kurulu’na atanıp, stratejik mevzularda yapılan açıklamaların koordine edilmesi oldu. Bunun ne kadar kıymetli olduğunu anlamak için Beyaz Saray ve Dışişleri Bakanlığı’ndan Ukrayna konusunda yapılan kimi vaatlerin daha sonra Pentagon tarafından yalanlandığını anımsatayım. Ukrayna’ya uçak verileceği ve Polonya ve Bulgaristan’daki uçakların ve hava savunma sistemlerinin Ukrayna’ya yollanacağı üzere.
Bir diğer ve daha da kıymetli teşebbüs ABD Genelkurmay Başkanı’nın Rus muhatabını telefonla araması oldu. Olağan Lider Joe Biden “Rusya’da artık bir rejim değişikliği olmalı” halinde üst perdeden konuşurken teorik olarak onun buyruğunda olması gereken bir askerin Rus Genelkurmay Lideri ile görüşmesi çok sıradışı bir durum ancak yeniden de barış için değerli.
DÜNYA İSTİKRARI VE UKRAYNA SAVAŞININ ASLI
ABD’de geçtiğimiz hafta meydana gelen bu gelişmelerin art planını daha düzgün anlamamız için Beyaz Saray’ın tavrına yönelmiş eleştirel ve çok kıymetli bir yorumu aktarmak istiyorum. Bu yorumda dünyadaki güçler istikrarı ve ABD’nin yanlışları hakkında farklı saptamalar var.
(ABD’li yorumcu Fareed Zakaria)
Yorum üstelik ABD demokratlarına yakın ve ülkenin en tanınmış dış siyaset uzmanlarından Fareed Zakaria’ya ilişkin. Hint asıllı Zakaria ünlü siyasal bilimci Samuel Huntington’un öğrencisi. Onunla yapılmış bir söyleşiyi 2 Mayıs günü yayınlayan Le Monde dünyayı hâlâ 1990’larda sanan Türk kamuoyunu şaşırtacak bir başlık kullandı: “Amerikan barışının sonuna şahit olmaktayız. Dünyanın en büyük nükleer cephaneliğine sahip olan Rusya, Amerika’ya cepheden meydan okumakta”. Bu başlık bile Amerikalı sivil siyasetçilerin kışkırtıcı bir tutum aldıkları Rusya’ya karşı askerlerin neden daha ihtiyatlı davrandıklarını anlatıyor ancak mevzuyu daha derinlemesine irdelemek için söyleşinin devamına da bakalım:
Zakaria’nın gazeteci Marc-Olivier Bherer’in sorularına verdiği farklı yanıtlardan biri ABD’nin tek başına kurduğu hegemonya sisteminin artık sona ermesiyle ilgili:
“Amerikan barışının sonuna şahit oluyoruz. SSCB’nin 1991 yılında çöküşünden sonra memleketler arası münasebetler tam manasıyla yumuşamış olmasa da ABD, dünya sisteminin garantörü oldu. Yeniden de Yugoslavya, Irak, Suriye üzere problemler vardı. Ancak asıl dinamik, ticari değişimin globalleşmesi ve demokratik modelin yaygınlaşması istikametindeydi. ABD hegemonyası askeri, siyasi, ekonomik ve ideolojikti.
“Fakat yavaş yavaş bu eğilim ivme yitirdi. Jeopolitik planda Irak olayı Amerika’nın güç kullanımındaki meşruiyetine son verdi. 2008 ekonomik krizi ABD’nin prestijine darbe vurdu. Ve artık birinci kere büyük bir güç, dünyadaki en büyük nükleer cephaneliğe sahip olan Rusya Amerika’ya cepheden meydan okuyor.
“Batı’nın Rusya’ya karşılığı da cepheden oldu. Rusya Lideri Vladimir Putin’in saldırısına verilen bu karşılık Rus iktisadını o derece izole etti ki artık bu noktadan sonra eski hâle dönüş çok sıkıntı. Bundan evvelki, iktisadın siyasete 30 yıl boyunca baskın olduğu eski dünyayı terk etmiş bulunuyoruz, artık öncelikli olan siyaset.
(Nükleer yarışta Rusya önde)
TEK KUTUPLU DÜNYA BİTTİ
“Ve Amerikan barışının bitişi çok sayıda ülkenin daima birbirleriyle rekabet halinde oldukları çok kutuplu yeni bir dünyaya giriş manasına geliyor. Bu da yanlışlar yapma riskini ve bir çatışma çıkması tehlikesini arttırıyor.
“Dünya istikrarının yine tanımlanması çok tehlikeli bir andır, zira genel kurallar şimdi belirlenmemiştir. Uzun vadede, kuşkusuz ABD ve Çin ortasında iki kutuplu bir dünya biçimi ortaya çıkacaktır. Ancak şimdi oyun oynanmamıştır.”
Fareed Zakaria’nın farkında olduğu bu yalın gerçekleri Pentagon ve Amerikalı generaller de kuşkusuz çok daha yakından biliyorlar ve Biden idaresine yaptıkları ikazların da nedeni bu.
(ABD Avrupa Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Tod Wolters)
UKRAYNA SAVAŞINDA ABD’NİN YANILGISI
Fareed Zakaria Ukrayna savaşı hakkında da çok kıymetli saptamalarda bulunuyor:
“Ukrayna’daki savaş Batı diplomasinin sarsıcı bir başarısızlığıdır. NATO’nun Doğu’ya hakikat genişlediği devirde Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya’yı içine alması legaldi. Bu ülkeleri NATO’ya almamak bir cins istikrarsızlık doğurabilir ve Rusya bundan çıkarlı çıkabilirdi. Tekrar de Rusya ile stratejik bir diyalog oluşturmak gerekirdi.
“ Daha sıkıntı olan sorun Ukrayna, Belarus ve Gürcistan’la ilgiliydi, bu ülkeler yalnızca SSCB’nin bir kesimi değil birebir vakitte da Rus İmparatorluğu’nun içindeydiler. Bunların NATO’ya katılmaları mümkün değildi. 1994’de Budapeşte’de imzalanan beyannameye dayanan yeni bir istikrar arayışına girmek gerekirdi.
“Bunun yerine George W. Bush 2008 yılında NATO’yu Bükreş beyannamesini yapmaya zorladı. Bu beyannameyle Atlantik İttifakı Gürcistan ve Ukrayna’yı kendi içine almayı taahhüt etti, ancak vakit vermedi. Bu gerçek bir felaketti zira Rusya’yı öfkelendirecek kadar konuşulmuş oluyor ancak Ukrayna ve Gürcistan’ı korumak için de pek bir şey yapılmıyordu. Bu iki ülke kendilerini bir cins “no man’s land” sahipsiz bölge içinde bulmuşlardı. Moskova o durumda kendi kesimler alma siyasetini başlattı, evvel Gürcistan’da, sonra Ukrayna’nın doğusunda ve artık tümünde.”
BIDEN İDARESİ ÇİN KONUSUNDA DA YANLIŞLI
Fareed Zakaria, Batı ülkelerinin Çin ve Rusya bağlantıları hakkında şunları söylüyor ve çok şiddetli tenkitlerde bulunuyor:
“ Dış siyasetimizi rakiplerimizi bir ortaya getirecek formda ahlaki kategoriler üzerinde kurmamalıyız. Rusya ve Çin, her ikisi de otoriter rejimlerin karar sürdüğü ülkelerdir, lakin gerçekte birbirlerinden çok farklıdırlar.
“Pekin ve Moskova’nın bize meydan okuyuşları da farklıdır. Rusya gerileyen, lakin hâlâ dikkate alınması gerektiğini gücünü kullanarak gösteren bir ülkedir. Bu nedenle milletlerarası sistemi mümkün olduğu kadar istikrarsız kılmak ister. Güç ülkesi olduğu için de global sistem bozulmasından kârlı çıkar, zira yakıt fiyatları artar. Düşerken sabotaj yapar.
“Çin ise aksine yükselen bir güçtür. Kendini milletlerarası sistemi imha etmeden ispatlar. Bu sistem içinde güç kazanmak ister zira var olan sistemden ticaret çerçevesinde ne noktaya kadar yararlanacağını bilir.
“Bu nedenle, Çin’in kimi dertlerine karşılık verebilecek, Rusya’yı yaptıklarından vaz geçirecek ve iki ülke ortasındaki ayrılıkları kullanacak ince bir dış siyaset geliştirmeliyiz. Bismarck’ın bir kuralı vardı: “Komşularınızla onların kendi ortalarında kurdukları bağlantılardan daha âlâ münasebetler kurun.” Dünyadaki bu büyük güçlere karşı bu özdeyiş bugün bana hiç olmadığı kadar faydalı üzere görünüyor.”
(Ukrayna savaşından bir sahne)
ABD ASKERLERİ TEHLİKEYİ ANLIYORLAR
Fareed Zakaria’nın Bismarck’tan aktardığı prensiplerin bugünkü Türk dış siyasetinin tam aykırısı olduğunu anımsatırken Biden idaresinin Türkiye’deki iktidardan farklı olarak kusurlarından ders çıkarabilmesini sağlayacak ve gerektiğinde üzerine düşeni yapabilecek bir ordusu olduğu anlaşılıyor. Dünyanın İkinci Dünya Savaşı’ndan beri hiç olmadığı kadar kritik bir süreçten geçtiği bu periyotta ABD için büyük bir baht bu.
Öte yandan Fareed Zakaria, ABD’nin en değerli yorumcularından biri olsa da sonuç olarak bu da bir yorumdan ibarettir diye düşünülebilir. Lakin görülmektedir ki ABD’de Beyaz Saray’a ve Demokrat Parti’ye en yakın isimlerden bile Batı’nın Ukrayna ve Rusya siyasetlerine eleştirel yaklaşanlar olabilmektedir. Türkiye’de ise ulusal çıkarlarla hiç ilgisi olmayan mevzularda bile hem bazen muhalefet hem de sık sık devlet kurumları iktidarın peşine takılmaktadır ki bu ülkeyi maceralara sürükleyebilecek çok riskli bir durumdur. Örneğin, Beyaz Saray ile ABD Savunma Bakanlığı yani Pentagon ortasında öteki bir deyişle ABD siyaseti ile devleti ortasındaki dış siyasetteki yaklaşım farkları o ülke için, doğal dünya için de ek bir ihtiyatlılık sağlayabilir.
ABD’de geçtiğimiz cuma günü çok geç saatlerde alınan Ulusal Güvenlik Konseyi’ne “Stratejik Hususlardaki Ortak İrtibatı Sağlayacak” makam oluşturulması kararı bu açıdan çok değerli.
19 Mayıs günü Reuters haber ajansında yayınlanan ABD Genelkurmay Lideri Mark Milley ile Rusya Genelkurmay Lideri Valery Gerasimov’un telefonda konuştukları haberi de tekrar dünya barışı için hayati değerde.
(Rusya askeri sözcüsü Tümgeneral Igor Konashenkov)
Pentagon bildirisinde “iki askeri önder güvenlikle ilgili birçok mevzuyu ele aldılar ve ilgi kanallarının daima açık kalması konusunda mutabık oldular” deniliyor. Açıklamada “geçmiş pratiğe uygun olarak bu konuşmanın içeriğiyle ilgili detaylar kapalı kalacaktır” tabiri kullanılıyor. Rus Haber ajansı RIA ise iki askeri başkanın “Ukrayna konusu dâhil ortak çıkarları” üzerinde durduklarını belirtti.
Aslında Ukrayna savaşının başlangıcı olan 24 Şubat’tan beri ABD ile Rusya ortasında yanlış askeri hesapları ve çatışma ihtimalini giderecek daima açık bir telefon çizgisi kurulmuştu. Bu daima açık telefon irtibatı Stuttgart’taki ABD Avrupa Kuvvetleri Karargâhında (EUCOM) Kumandan Havacı Orgeneral Tod Wolters’in ofisinde bulunuyor.
Mevzu hakkında perşembe günü Brüksel’de konuşan ABD’li kumandan Wolters, ABD’li ve Rus Kumandanlar Milley ve Gerasimov ortasındaki görüşmelerin Ukrayna savaşını diplomatik tahlile bir adım daha yaklaştırmasını umduğunu söyledi. Dünyada barış için askerlerin sivillerden daha fazla uğraş göstermeleri günümüzün enteresan bir çelişkisi.
Kayahan Uygur