Türkiye’de yeni bir kültür sanat politikası mümkün mü?

Bültene nazaran sinema salonu sayısı 2021 de 2020 ye nazaran Escort Bomonti yüzde 11 1 azalarak 2 bin 398 oldu Koltuk sayısı yüzde 10 3 azalarak 285 bin 130 a indi Tiyatro salonu sayısı ise 2020 2021 döneminde 2019 2020 dönemine nazaran yüzde 44 4 koltuk sayısı yüzde 41 8 azaldı 2020 2021 döneminde Opera ve Bale Genel Müdürlüğü ne bağlı opera ve bale gösterisi sırf altı vilayette yapılırken seyirci sayısı bir evvelki döneme nazaran yüzde 94 5 azalarak 14 bin 32 ye düştü Orkestra koro ve topluluk şov sayısı ise yüzde 26 5 azalarak 314 oldu

Oyun muharriri Ebru Nihan Celkan Moda Sahnesi Sanat Direktörü Kemal Aydoğan sinema müellifi ve gazeteci Şenay Aydemir tiyatro direktörü Mehmet Birkiye Antrakt Genel Direktörü ve Comscore Movies Turkiye Genel Müdürü Deniz Yavuz ve soprano oyuncu ve muharrir Müjgan Özçay TÜİK’in yayımladığı rapor kapsamında tiyatro sinema ve opera dünyasının içinde bulunduğu durumu Gazete Duvar’a anlattı

SALONLAR VE SEYİRCİ NEDEN AZALDI BU AZALMA NEYE İŞARET EDİYOR

Oyun muharriri Ebru Nihan Celkan Türkiye nin dünyanın hal ve gidişine dair olumsuz fikirlerin öncelikleri şekillendirdiğini belirterek Bu soruları sanırım salonları olan ya da yapım yapan yol arkadaşlarım daha olgulara dayalı cevaplayabilirler Pandemi öncesi başlayan ekonomik daralma pandemi ve pandemi sonraki radikalleşen ekonomik şartlar belirleyicidir diye düşünüyorum Hisler ya da moral motivasyon da sanırım bu daralmada kıymetli bir yer tutuyor Türkiye nin dünyanın hal ve gidişine dair olumsuz fikirler öncelikleri de şekillendiriyor Sanırım azalmasına şaşırmaktansa hala sürdürülüyor olmasına dikkat kesilmek daha kıymetli En azından benim için bu daha anlamlı dedi

Gazeteci ve sinema muharriri Şenay Aydemir seyircinin azalmasının bir nedeninin yükselen bilet fiyatları olduğunu vurgulayarak Tabii ki akla birinci pandemi nedeniyle salonların uzun müddettir kapalı olması ve seyircinin salonlara dönmek konusundaki tedirginliğini şimdi atlatamamış olması geliyor İkinci olarak da pandeminin akabinde yükselen bilet fiyatları Örneğin 2019 da 15 TL civarında olan sinema bileti fiyatı ortalaması bugünlerde 30 TL ye dayanmış durumda Bu ortalama fiyat alışılmış 50 TL ye bilet satan salonlar var diye konuştu

Aydemir kelamlarına şöyle devam etti

Bir öbür neden Netflix Amazon Disney Plus üzere dijital platformların gelişinin tüm dünyada olduğu üzere Türkiye de de salonlara olan ilgiyi azaltması Bu pandemi öncesinde başlayan bir süreçti ve salgın sırasında çok hızlandı

Diğer sanat kollarını takip etmiyorum lakin yakından bildiğim sinema özelinde Türkiye ye mahsus bir krize de dikkat çekmek isterim Türkiye de pandemi öncesinde box office sayıları sert bir düşüş yaşamıştı 2018 de 70 milyonun üzerinde olan bilet adeti 2019 biterken 60 milyonun altına geriledi ve bu kaybın çabucak hemen tamamı yerli sinemalardan oldu Yani seyirci yerli sinemaya ufaktan sırtını dönmeye başlamıştı

Tiyatro bağlamında TÜİK istatistiklerindeki düşüşü üç temel nedene bağlayan Mehmet Birkiye Covid 19 sırasında özel tiyatrolara devlet ve belediyelerden maddi dayanaklar sağlandı Lakin bu takviyeler her vakit olduğu gibi günü kurtarmak ismine acil ve süreksiz çözümlerdi Covid mühletince bilhassa özel tiyatroların Covid sonrası yaşanacak zorlukları hesap edip buna nazaran idari ve mali önlemler önerecek bir çalışma kümesi kurulmadı Meslek odası olmayan ve sendikal örgütlenmesi eksikli değişik derneklerin ve kümelerin inisiyatif almaya çalıştığı bir bölümde ileriye dönük adım atmak ne yazık ki kolay ve mümkün olmuyor tabirlerini kullandı

Birkiye ayrıyeten bilet fiyatlarının artmasıyla orta gelirli seyircinin tiyatroyla olan bağlantısına darbe vurulduğunu belirterek şu tabirleri kullandı

Covid in suratının yavaşladığı 2021 2022 döneminde önemli ekonomik meseleler Türkiye yi sarstı Her dalda olduğu üzere tiyatroda da birtakım girdiler inanılmaz ölçüde artmıştır kira elektrik nakliye ahşap vb Bu da bilet fiyatlarının yansımış ortalama bilet fiyatı 150 90 TL arası ve böylece orta gelirli tiyatro seyircisinin özelikle 20 40 yaş arası tiyatroya ile olan bağına büyük bir darbe vurulmuştur Küçük sahneler ve kümeler iş yapamaz hale gelmiştir Bu nedenle de değerli sayıda alternatif tiyatro kapanmış seyirci sayısı düşmüştür

Genç ve dinamik tiyatro yapan kümelerin 2012 den başlayan atakları TÜİK araştırmasında da görülebilir açılan yeni yerler oyun ve oyunculuk denemeleri bilhassa İstanbul da çok canlı bir tiyatronun yeşermesine neden olmuştur O denli ki üst gelir kümeleri dahil olmak üzere tiyatroya gitmek toplumsal bir jest haline gelmiştir Lakin bu canlılık birçok televizyon yıldızının özelikle büyük sermayenin desteklediği salonlarda uzunluk göstermesine de vesile oldu Lakin anlaşılıyor ki bu seyircinin asıl sıkıntısı dizi şöhretlerini celebrity sahnede canlı görme dileğiydi Yaratıcı ve özgün metinlerin yerini trüklerle ve sürprizlerle süslü iş yapabilecek salonu dolduracak metinler aldı Bu bir noktaya kadar doğal sayılabilir hatta bir tiyatro alışkanlığı doğurabilseydi âlâ bir şey olarak da kabul edilebilirdi Lakin o denli olmadı Üst gelir kümeleri takımında şöhretli birinin olmadığı oyunları tercih etmediler ve etmiyorlar da Düşük gelirliler ise istemelerine karşın ekonomik imkânsızlıklardan dolayı tiyatroya gidemiyorlar Böylece küçük lakin yaratıcı kümeler kapanıyor nitelikli metinler gün yüzüne çıkamıyor seyirci düşüyor Bir paradoks olarak Tiyatro kendi yaratıcılığını baltalıyor

Antrakt Genel Direktörü ve Comscore Movies Türkiye Genel Müdürü Deniz Yavuz da Sinemaların film gösterim haftaları sinema tercihleri sinema işletmelerinin vizyon stratejileri ne yazık ki sinemaseverleri geleceğe motive edebilecek kalibrede değil dedi Yavuz Türkiye de sinema işletmelerinde salon koltuk ya da bina açısından dikkati çeken bir azalma yok Son 10 yıla bakıldığında açılan ve kapanan işletme sayıları yıllık ortalamalar oranında Son iki yıla bakıldığında ise dünyadaki pandemi hali ve dijital mecraların devreye girmesi üzere sebeplerden dolayı yeni açılan ve kapanan işletmeler istikrarında yeni açılan sinemaların sayıca fazla olduğunu söylemek bile mümkün Bilet satışları açısından bakıldığında da ortada trajik bir erime yok Çok doğal olarak bir düşüş kelam konusu Bu düşüş yeni olağan son iki yılda sinemanın aleyhine üzere gözüken koşullara uyumlanma üzere de kıymetlendirilebilir Üzülerek belirtmek gerekirse Türkiye sinema kültürünün yerleşmediği ülkelerden biri Sinemaların film gösterim haftaları sinema tercihleri sinemalarda gösterilmek üzere yapılan sinemalar sinema işletmelerinin kondisyonları ve vizyon stratejileri ne yazık ki sinemaseverleri geleceğe motive edebilecek kalibrede değil diye konuştu

Yavuz ayrıyeten Türkiye’de sinema konusunda arzı karşılamayan bir talep olduğunu aktardı Yavuz konuşmasına şöyle devam etti

Çok uzağa gitmeden Fransa ve Almanya nın pandemi sonrası günümüzdeki haftalık bilet satış adetlerine bakmanızı öneririm Yaz mevsimi gelmesine karşın Fransa da hafta sonları 2 milyonun üzerinde bilet satışına ulaşılıyor Dünyanın birçok sinema pazarında da satışlar pandemi öncesi düzeylere ulaştı bile Bunun en büyük sebebi her türlü yeni ve klâsik alternatif izleme imkanına karşın sinemada film izleme kültürünün bu ülkelerde çoktan yerleşmiş olması Her yaş kesitine uygun sinema sinemaları bu ülkelerin sinemalarında tertipli olarak gösterimde ferah ve tam teşekküllü sinema işletmeleri profesyonel olarak çalıştırılıyor birçok sinemanın efektif ve sinematik özelliğini karşılayabilen sinema perdeleri ve gösterim aygıtları bu ülkelerde mevcut sinemasal içerik çok önemli halde korunuyor ve evvel sinema salonlarında izlenebiliyor

İşte bütün bu dinamiklere bakıldığında birçok ülkede sinemalar için işler berbat gitmiyor Türkiye de ne yazık ki talebi karşılayamayan bir arz durumu var Pandemi öncesinde de düşüşe geçen ve yabancı büyük stüdyoların gözden çıkarttığı bir pazarda Türkiye sinema pazarı Her yıl sinemaya en az bir sefer bilet alan eşsiz izleyici sayısı 7 8 milyon ortasında Nüfusun 10 da biri diyebiliriz Bunu iki üç karına çıkartamadığımız sürece bir dal olabilme bahtı yok Bu yüzden Türkiye sinema piyasası nitelikli sinema yapma yalnızca bu sinemaları sinemasevere sunma sinema işletmeleri tam teşekkülü hale getirme başlıklarında yok kat edemezse bütün servetini sinemadan edinen yabancı dijital mecraların hakimiyetine bakmaya devam edecektir

Moda Sahnesi Sanat Direktörü Kemal Aydoğan azalmayı engellemek için belediyeler yahut lokal idarelerin rastgele bir dayanak modeli geliştirmediğini belirterek Salonlar ve seyirci iki nedenle azaldı Olağan ki öncelikle pandemi ve pandeminin tesiri sonra da ekonomik kriz ve onun sonucu Fakat bu azalmayı önlemek için ne Kültür Bakanlığı nezdinde devlet ne de belediyeler ve mahallî idareler seyircinin artmasını sağlamak ya da azalmasını engellemek tiyatro salonlarının ve tiyatroların devamını sağlamak için rastgele bir takviye modeli geliştirmediler Bu bahiste hiçbir önleyici önlem almadılar bunun üzerine düşünmediler Aslında tüm tiyatrocular tiyatro ile hayatını geçindirenler natürel ki bu sonucu öngörüyordu zira ömürlerini nasıl etkilediğini birebir gözlemliyorlardı Ancak bunu yöneticilere anlatmak konusunda lokal ya da merkezi idareye anlatmak konusunda beceriksiz kaldılar Bu tiyatrocuların beceriksizliği değil bu onları dinleyen yöneticilerin beceriksizliğiydi Zira tiyatronun azalması eksilmesi ya da bitmesi konusunda yöneticilerin hiçbirinin bir tasası olmadı yoktu Bundan telaş duymuyorlardı Onların tasa duymaması tiyatroda seyircinin azalmasına sebep oldu dedi

TÜİK’in sayıları aslında gerilemenin gerilemesine işaret ediyor diyen sanatçı Müjgan Özçay şöyle konuştu

Bir evvelki yıl pandemi devrindeki gerileme de hesap edildiğinde TÜİK in 2021 sayıları aslında gerilemenin gerilemesine işaret ediyor Yani durum daha vahim Bu geriye gidişin pandemi alışkanlıklarına dayandığı düşünülse de derinlerde çok temel etkenleri var Opera bale tiyatro kurumları repertuarından sanatkarına kitapçığından tekniğine kadar sanatsal idari ve mali açılardan Ankara daki genel müdürlüklerce tek merkezden yönetilmekte Bu durum yerelde işleyişi yavaşlatan izleyiciyle bağları zayıflatan sonuçlar doğuruyor Siyasi erkin eğilimleri doğrultusunda yukardan belirlenen sübjektif ve kısa vadeli stratejiler kurumların repertuvarından temsil kalitesine sanatçı ve işçinin verimliliğinden kurumun milletlerarası varoluşuna ve izleyicinin beğeni seviyesine kadar her mevzuyu olumsuz etkiliyor

Örneğin bugün altı kentte faaliyet gösteren opera ve bale kurumları sözün tam manasıyla ‘parasız’ Bırakın izleyicinin nabzını tutmayı ayrılan bütçelerle neredeyse sırf çalışanların maaşı ödenmekte kalan kısıtlı sayılarla kurumların varlığı korunmaya çalışılmakta Uzun ve toplu provalar yapılamayan pandemide düzenlenen opera konserleri maliyetleri azalttığından ve kurumun çalıştığı algısına hizmet ettiğinden izleyicinin beklentisine aksi olduğu halde ağır biçimde sürdürülmekte Zira bu ödenekli kurumların işleyişiyle ilgili Bakanlığa sunulan göstergeler kâğıt üzerindeki listeler ve sayılardan ibarettir İzleyicinin beklentisi beğenisi hatta bu beğeni seviyesinin geliştirilmesiyle izleyici kalitesinin arttırılması üzere bahisler sözdedir

Ülkenin sanat ve kültür siyasetlerinin Cumhuriyet kıymetlerinden saptırılmak istendiği Cumhuriyet kurumlarından olan ödenekli opera bale tiyatroların da mevcut siyasal eğilimlere uygun olarak güdükleştirilmek istendiği bir gerçek Hasebiyle izleyici sayılarının düşmesi yetkili çevrelerin kurumları küçültmek ve giderek dönüştürmek için ortaya attıkları ‘kim izliyor ki’ savını haklı çıkaran bir gösterge Hakikaten bu ‘küçülterek dönüştürmek’ projesi 2014 15 yıllarında çıkarılmaya çalışılan TÜSAK yasası ile gerçekleştirilmeye çalışılmış yansılar üzerine yasa raftan kaldırılmıştı Yasa olmasa da ne yazık ki amaç idarelerce fiilen hayata geçirilmekte

BU AZALMAYA RAĞMEN KÜLTÜR SANATI AYAKTA TUTABİLMEK İÇİN NELER YAPILMALI

Kültür sanatı ayakta tutabilmek için alınması gereken önlemleri anlatan Şenay Aydemir Bu bahiste akla birinci gelen önlem olağan ki bu kurumların kamu kaynaklarıyla desteklenmesi Direkt gelir dayanağı olabileceği üzere bilet fiyatlarını düşürecek tedbirleri de gündeme almak manalı olabilir Lakin sorunun asıl kaynağına ise soruşturmanın kapmasında olmadığı ve kendi başına uzun tartışmaları içerdiği için kısaca burada yalnızca dikkat çekeceğim Kültür sanatın üretiminden seyirci okur izleyiciyle buluşuncaya kadar geçen süreçleri belirleyen piyasa işleyişini tartışmadan bu meseleleri çözmek imkansız görünüyor Bu haliyle kültür sanat alanı da piyasanın insafına terk edilmiş durumda ve bunun düzeltecek bir sihirli el yok Hiç de olmadı zaten sözlerini kullandı

Destekleme modelleri geliştirilebileceğini aktaran Kemal Aydoğan Bunun için tiyatrocular devleti ve mahallî idareleri vazifeye davet etti Lakin bunların hiçbiri gerçekleşmedi Destekleme modelleri lazım Mesela Avrupa nın bir sürü kentinde ülke ülkesinde bu cins destekleme modelleri yapılandırılmış ve sürdürülüyor şu an Buralara bakılabilir ve nasıl destekleneceği söylenebilir Vergi muafiyeti koşul SGK takviyesi kural Yapım dayanağı kaide Salonu olanlara kira dayanağı koşul üzere bir dolu dayanak sağlanabilir Ancak günümüz yöneticileri bunu yapmayı çok da düşünmüyorlar galiba dedi

Tedbir olarak uzun vadeli gelişim stratejileri planlanması gerektiğini belirten Müjgan Özçay Önlem olarak kısaca özerk ve güçlendirilmiş lokal kurumlar sistemi kurulmalı izleyici anketleri yapılmalı repertuvar seçiminde anket dataları değerlendirilmeli reklam ve duyurulara bütçe ayrılmalı sanatsal kalite yükseltilmeli uzun vadeli gelişim stratejileri planlanmalı Bugün ödenekli kurumlardaki bu kan kaybı ülke çapında engellenen şenliklerden iptal edilen konserlerden takviyeleri kesilen tiyatrolardan yasaklanan sanatkarlardan hatta gece müzik yasağından farklı tutulamaz sözlerini kullandı

Yeni bir kültür sanat siyasetine muhtaçlık duyulduğunu söyleyen Ebru Nihan Celkan Bunla ilgili Tiyatro Kooperatif’ten Tiyatromuz Yaşasın İnsiyatifi’ne farklı oluşumlar tavsiyelerini hem kamu ile hem de ilgili hükümet kurumlarıyla paylaştılar paylaşıyorlar KDV düzenlemesi üzere direkt müdahale edilebilecek alanlardan ödenekli olmayan tiyatroların statüsünün belirlenmesine bir dizi uygulama tavsiyesi paylaşıldı Belediyelerin de tesirli biçimde konum alamadıklarını deneyimledik Şirketler ise belirledikleri dar alanlarda takviyelerini en uygun ihtimal tıpkı düzeyde tutmaya çalıştılar Nasıl yeni bir toplum kontratına su üzere gereksinim duyuyorsak birebir biçimde yeni bir kültür sanat siyasetine irtibat tabanına sürekliliğe kapsayıcılığa olgusal yaklaşımlara pratik uygulanabilir siyasetlere muhtaçlığımız var diye konuştu

‘Özgür bir sinema ortamına gereksinim duyulduğunu’ söyleyen Deniz Yavuz Sinema işletmelerini ve sinema sineması yapımcılarını bağlı olarak binlerce istihdamı korumak ve cesaretlendirmek için devletin yalnızca sinemayı kollayan ve ona alan açan katı ve net kanunlar yapılandırması gerekiyor Hiçbir ülkede dijital mecralar ya da televizyon kanalları sinemadan elde edilen gelirleri izleyici üzerinden hiçbir vakit elde edemeyecektir Bu yüzden hem ticari beklentiler hem de sinema kültürünün yapılandırılması açısından keskin tedbirlerin bir an evvel alınması gerekiyor Lakin Türkiye de bu anlayışa yakın ne bir meslek örgütü ne de bir devlet kurumu şu an için yok Sanatı ya tam manasıyla ticarileştirerek televizyon ve dizileri destekliyoruz ya da ticari sinema sinemalarına adil olmayan formlarda imkân sağlıyoruz Her açısıyla özgür bir sinema ortamına gereksinim duyuluyor Üretiminden sunumuna dek erbapları tarafından icra edilen özgür sınırsız unsurlu ve dinamik bir sinema hayatı hedeflenmelidir dedi

İLERLEYEN VAKİTLERDE SİNEMA TİYATRO DÜNYASINI NELER BEKLİYOR

Büyük balıkların daha da semirdiği küçüklerin ise yok olmaya mahkûm kalacağı bir süreç bizi bekliyor diyen Şenay Aydemir kelamlarını şöyle sürdürdü Türkiye deki siyasal iktidarın kültür sanat alanına düşmanca yaklaşımı giderek bir yıkıma dönüşen ekonomik kriz dünya iktisadında beklenen daralmayı üst üste koyunca çok umutlu olduğumu söyleyemem açıkçası Büyük balıkların daha da semirdiği küçüklerin ise yok olmaya mahkûm kalacağı bir süreç bizi bekliyor Bu alanı bu kadar piyasaya teslim ederseniz piyasa iktisadının sonuçları çıkar ortaya Dünyanın en varlıklı 40 beşerinin toplam serveti en fakir yüzde 40 tan daha fazla örneğin Kültür sanatta da bu bu türlü Türkiye de bu alanda içerik üreten en güçlü 40 insanın varlığını kalanlarından kat kat daha fazladır muhtemelen Evvel bunu düzeltmek gerekiyor Kalan her şey artık tali kanımca

Kemal Aydoğan Tiyatroyu bekleyen şey bu sayının gitgide azalması Özel tiyatrolar açısından sürdürülemez olması Tiyatronun ticarileşmesi ve cümbüşün sanatın yerine geçiyor olması sanatkarların esnaflaşıp ticarileşmesi ve tiyatro sanatının ölmesi Bizi bekleyenler bunlar dedi

Ebru Nihan Celkan da Bunu bilen birileri varsa onları dinlemeyi çok istek ederim İleriyi kestirim etmek için bugünün verisine muhtaçlığımız var lakin bugünün bilgileri eksik ve manalı bir bütün oluşturmaktan uzak Enflasyon sayısının bile birden fazla ve epey farklı açıklandığı bir coğrafyada ticaret erbabı insanların önünü görmekte yolunu bulmakta zorlandığı bir vakitte sinema tiyatro ne olur bilmek çok güç Yalnızca kendi irademe dair bir öngörüde bulanabiliyorum Devam etmek için yol aramaya üretmeye arzum var Benimle benzeri hisleri ve iradeyi paylaşan beşerler olduğunu da biliyorum dedi

Nitelikli sinemalar olduğu sürece Türkiye’de de nitelikli sinemalarda salonların dolmaya devam edeceğini belirten Deniz Yavuz En başa dönecek olursak pandemi sonrası dünya sinemanın ortadan kalkmayacağını ispatladı Yeni lokal ve memleketler arası dijital platformlara karşın bu kanıtlandı Bugün bu platformlar yeni eserlerini sinemalarda pazarlarken eski sinemalarını de tekrar tekrar beyazcamda pazarlamaya devam ediyor Kaçınılmaz olarak bu yol televizyon ve dijital platformların birlikte yürüyeceği bir yol Sinema ise kendisine ilişkin başka yolda ilerlemeye devam edecek Nitelikli sinemalar olduğu sürece Türkiye de de nitelikli sinemalarda salonlar dolmaya devam edecektir Bugünün dinamiğini yakalayamayan pazarlar ise gelecekte güzelce küçülecektir diye konuştu

Mehmet Birkiye ise Ne yapılacağına dair her zamanki üzere birçok fikir ortaya atılacak lakin aksiyon bir türlü gerçekleşmeyecek yaranın kendi kendine güzelleşmesi beklenecek Türkiye tiyatrosunda buna birkaç sefer şahit oldum sözlerini kullandı