Hazal Yalın
Rusya basınında geçen hafta tartı NATO’nun Madrid doruğunda Türkiye’nin tavrına yönelik haber ve yorumlardaydı. BDT Ülkeleri Enstitüsü Şanghay İşbirliği Örgütü Avrasya Entegrasyon ve Kalkınma Dairesi Müdürü V. Yevseyev’in, “Zirve, yalnızca Avrupa’nın değil Türkiye’nin de ABD tarafından yüksek derecede yönetilebilir olduğunu teyit etti,” yorumu dikkat cazibeli. Yine İzvestiya da, tarafların açıklamaları ortasındaki çelişkilerin altını çiziyor. Gazeta.RU ise Madrid mutabakatının İsveç’te yarattığı siyasi tansiyonu özetliyor. Nezavisimaya Gazeta’da P. Yakovlev (müstear isim olduğu anlaşılıyor) NATO doruğunun İspanya’daki tesirlerini kıymetlendiriyor. Son olarak Vzglyad’ın Kıbrıs’la ilgili özeti seçkimizde.
“NATO’nun ikinci doğuşu”
NATO doruğu İspanya’nın ittifaka katılışının 40’ncı yıl dönümüyle de denk düştü. 30 Mayıs 1982’de (NATO’nun üçüncü genişlemesinde) ittifaka katılan İspanya vakitle NATO’nun güney kanadında değerli bir askeri-siyasi aktöre dönüştü. NATO’ya iştirak, Madrid’in dış siyasetine de bariz değişiklikler taşıdı, İspanya silahlı kuvvetlerinin inşasında ve askeri-sınai kompleksinin şekillenmesinde tayin edici bir rol oynadı.
Soğuk savaşın sona ermesi İspanya’ya askeri harcamalarını görece düşük bir düzeyde (GSYH’nın yaklaşık yüzde 1’i) tutma ve silahlı kuvvetlerin mevcudunu 1990’da 312 bin şahıstan 2020 başında 120 bine düşürme imkânı verdi. …
İspanya’nın silah tedariki de fiilen NATO üyesi ülkeler tarafından sağlanıyor.
Ama İspanya için NATO’nun bu yük teşkil etmeme durumunun sonuna yaklaşıyoruz. Madrid doruğu de bu devlet için yeni bir askeri-siyasi periyodun başlangıcını teşkil ediyor. … Tepenin başlangıcında İspanya Başbakanı Pedro Sanchez, NATO Genel Sekreteri Stoltenberg ile görüştü ve savunma bütçesini 2030’a kadar GSYH’nın yüzde 2’sine çıkaracaklarına kelam verdi. Madrid, silahlı kuvvetlerini modernize etmek için somut adımlar atmak niyetinde olduğunu, mesela toplam 2 milyar avrodan fazla tutacak olan 20 Eurofighter avcı uçağı almayı planladığını da söyledi. …
İspanya askeri-siyasi ve uzman etraflarının temsilcilerinin çok sayıda yorumuna nazaran Madrid doruğu NATO tarihinde bir dönüm noktasına işaret ediyor, çünkü örgütü, “SSCB’nin dağılmasından sonra en önemli potansiyel rakibini kaybeden ittifakın içine düştüğü stratejik belirsizlik durumundan çıkartıyor”. Artık genel kabul gören bu tezi El Pais yorumcuları geliştiriyorlar: “İspanya başşehrinde ittifakın bir tıp resetlenmesi cereyan ediyor, ikinci doğuşu gerçekleşiyor, çünkü NATO, soğuk savaştan beri gibisi görülmeyen bir savaş senaryosuna adapte olmak zorunda.” (P. Yakovlev / Nezavisimaya Gazeta, 27 Haziran)
“Zirveden beklenen çıktı”
NATO evrakında NATO’nun Rusya ile karşı karşıya geliş istemediği ve Moskova için tehdit teşkil etmediği de belirtilmiş, bu yüzden ittifak Rusya ile risklerin azaltılması ve günümüz krizinde yükselişin önlenmesi için kanalları muhafazayı öngörüyor. Bu, pratikte, Ukrayna’daki özel operasyonun tamamlanmasının akabinde NATO’nun Rusya silahlı kuvvetleri ile askeri çatışmaların doğmasından kaçınacağı manasına geliyor; lakin özel operasyon yürütüldüğü devir boyunca risk varlığı korunuyor, bilhassa de Polonya’nın Galiçya diye anılan Lvov, İvano-Frankovsk ve Ternopol oblastlerini Rusya ile mutabakat dışında işgal ederse. …
NATO’nun Madrid doruğunun sonuçları bekleniyordu. Tepe, yalnızca Avrupa’nın değil Türkiye’nin de ABD tarafından yüksek derecede yönetilebilir olduğunu teyit etti. Kabul edilen evraklar, hatta örgütün genişlemesi bile güçlenmesi manasına gelmiyor, çünkü pek çok aksiyonu, mesela Ukrayna istikametindeki hareketleri imitasyon niteliği taşıyor. Lakin Rusya’ya yönelik askeri tehditler büyürse bizim de simetrik tehditler yaratarak karşılık vermemiz gerekecek. Bunun, ittifakın güvenliğinin bütün olarak güçlenmesine yardımcı olacağı çok kuşkulu. (V. Yevseyev / İzvestiya, 30 Haziran)
“Zirveyle ilgili çelişkili açıklamalar”
28 Haziran’da Türkiyeli yetkililer, istedikleri her şeyi aldıklarını açıkladılar. Lakin yaklaşık bir buçuk aylık müzakerelerin sonucunda imzalanan dokümanda ABD yaptırımlarını ilgilendiren hiçbir şey yok; iadeyle ilgili sözler de oldukça bulanık. Finlandiya ve İsveç yalnızca Türkiye’nin terörizm zanlılarının sınırdışı yahut iadesiyle ilgili müracaatlarını “derhal ve özenle” incelemeye kelam vermişler. Bu hususun etrafında fırtınalar kopması boşuna değil. Finlandiya Devlet Lideri Sauli Niinistö daha salı günü Helsinki’nin türlü kimselerin yabancı devletlerin müracaatıyla iadesi konusunda eski tavrını koruyacağını açıklamıştı. Benzeri bir açıklamayı çarşamba günü İsveç Başbakanı Magdalena Andersson da yaptı ve krallığın kendi uyruklarını asla vermeyeceğini, geri kalan durumların da olağan müktesebata nazaran inceleneceğini belirtti. Halbuki Türkiye Adalet Bakanı Bekir Bozdağ, hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak formda, Ankara’nın 33 PKK ve FETÖ üyesinin iadesini beklediğini, keza İsveç ve Finlandiya’nın iştirak sürecini takip edeceklerini söylemişti.
Bir öteki dolap da Türkiye ile iki kuzey ülkesi ortasındaki mutabakatta ABD’nin rolüyle ilgili. Amerikan idaresinin temsilcileri şunu vurguluyorlar: Washington Türkiye’ye tavrını yumuşatması için hiçbir şey sunmadı. Ayrıyeten, Reuters’in Beyaz Saray’daki kaynaklara dayanarak bildirdiğine nazaran Türkiye uzun müddettir lisana getirdiği ABD F-16 savaş uçakları talebini de NATO pazarlığıyla garantiye almış değil. (V. Solovyov, M. Belenkaya / İzvestiya, 29 Haziran)
“İsveç Yeşiller, hükümeti mutabakatın bütün noktalarını açıklamaya çağırıyor”
Erdoğan, Madrid’deki NATO tepesinin sonundaki basın toplantısında İsveç yetkililerinin 73 PKK üyesini Türkiye’ye iade etmeye kelam verdiklerini söyledi. Adalet Bakanı Bekir Bozdağ da daha evvel NTV’ye, Türkiye’nin 21’i İsveç ve 12’si Finlandiya’dan olmak üzere 33 kişinin iadesini talep ettiğini duyurmuştu. Erdoğan’ın kelamları üzerine yorumda bulunan İsveç Dışişleri ve Adalet Bakanı Morgan Johansson ise İsveç radyosuna yaptığı açıklamada ülkesinin vatandaşlarını “sınırdışı etmeyeceğini” açıkladı. Johansson, Erdoğan’la görüşmede iadelerde Avrupa Konvansiyonu’na bağlı kalacaklarını “net formda gösterdiklerini” de söyledi. İsveç Yeşiller Genel Lideri Märta Stenevi, hükümeti Türkiye ile mutabakatın bütün noktalarını açıklamaya çağırdı ve “hükümetin hangi ödünleri verdiğini” sordu. İsveç Başbakanı Magdalena Andersson ise daha evvel, Türkiye’nin iade istediğini, lakin kendisinin “İsveç vatandaşlarını asla iade etmeyeceklerini çok net bir formda söylediğini” ileri sürmüş şöyle demişti: “Eğer terörist faaliyetlere bulaşmadıysanız endişelenmenize gerek yok.” (L. Tsetayev / Gazeta.RU, 30 Haziran)
“Çözümsüz Kıbrıs”
Kıbrıs II’nci Dünya Savaşı’nın bitmesinden sonra İngiltere’nin nüfuz alanında kaldı; 1949’da onunla birlikte NATO’nun “sorumluluk alanına” girdi. 1960’da biçimsel olarak bağımsızlığını kazandı, lakin gerçekte ittifakın nüfus alanında kaldı ve bahtını bağımsız bir formda tayin etme bahtı da yoktu. 1950’lerden beri adada Rum ve Türk toplulukları ortasında çatışmalar devam ediyordu. Adanın bu krizden nasıl çıkacağını NATO, temel itibariyle de ABD kararlaştırdı; fakat bu karar Kıbrıs halkının faydasına değildi.
1960’da NATO’nun önderleri ABD ve İngiltere Atina’yı Kıbrıs’ı da Yunan devleti bünyesine alma ülküsünden vazgeçmek zorunda bıraktılar ve Londra ve Zürih’te imzalanan mutabakatlar sonucu Kıbrıs Cumhuriyeti ilan edildi. Mutabakatlar, bu sırada adada yaşayan Rum ve Türklerin eşit haklara sahip olduğunu öngörüyordu…
Washington bu çatışmada Türkiye’nin tarafını tuttu ve Kıbrıslı Türklerin haklarının savunulmasında ve genişletilmesinde onun yanında yer aldı. Türkiye’ye NATO’nun güney kanadında Yunanistan’dan daha güçlü bir müttefik gözüyle bakıyorlardı. …
1963’e kadar ada topraklarında ittifakın askeri üslerinden öbür SSCB’nin güneyini hedefleyen Amerikan nükleer başlıklı füzeleri de konuşlandırıldı. Türkiye, ABD ve NATO’nun Yakın ve Orta Doğu’daki menfaatlerinin korunmasında daha sadıktı.
1974’te ülkenin fiili yöneticisi durumundaki, polis ve zımnî servis şefi Dimitrios İoannidis ABD’nin denetiminden çıktı ve Kıbrıs’ta iktidarı zorla ele geçirme kararı aldı. Askeri operasyonların direkt yöneticiliği de Kıbrıs Ulusal Muhafız subaylarına verildi. 15 Temmuz sabahın erken saatlerinde bunlar isyana giriştiler; başkanlık sarayını ele geçirmeye ve Kıbrıs Cumhuriyeti Lideri Başpiskopos Makarios’u öldürmeye çalıştılar.
19 Temmuz’da Kıbrıs problemiyle ilgili BM GK toplantısı yapıldı. Lakin 20 Temmuz’da Türk birlikleri adaya girdiler; böylelikle devlet içi çatışma Türk-Yunan cepheleşmesi biçiminde yeni bir evreye vardı. …
Bu günlerde ABD, Kıbrıs’ın mukadderatını halkın menfaatlerini düşünmeden tayin ediyordu. En değerlisi, NATO’nun stratejik mevzilerinin korunmasıydı. Washington niyetlerini gizlemiyordu; … bu, ittifak üyeleri ortasında barış ve mutabakat gerektiriyordu. İkinci niyeti de Sovyet nüfuzunu bastırmaktı. Halkın çaresizliği kimseyi heyecanlandırmıyordu.
Neticede ABD, Kıbrıs’ta büyük çaplı askeri harekâtları engellemeyi başardı, fakat çatışmanın kendisi hâlâ çözülmüş değil. “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti”ni bağımsız bir devlet olarak Türkiye’den öbür hiç kimse tanımasa da Ada, Rum ve Türk kısımları ortasında bölünmüş durumda. (Vzglyad, 1 Temmuz)