Bu yılın ikinci ÖTV artırımlarıyla birlikte 70’lik rakının yüzde 75’i vergiye dönüştü. Pekala arabadan gazoza, tırnak makasından çalar saatli radyoya kadar alınan, pırlantadan alınmayan ÖTV neydi, hayatımıza nasıl girdi, cebimizden nasıl çıktı?
Independent Türkçe’den Gökçen Tuncer, ÖTV’nin 20 yılını kaleme aldı. Yapılan araştırmada ise dikkat çeken ayrıntılar ortaya çıktı.
İşte ÖTV’nin 20 yılı:
“Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), 2002’de yürürlüğe girdiğinde bu başlıkla duyurmuştu gazeteler.
684 bin liraya çıpalanan dolar kurunu, dalgalı kur siyaseti ile birlikte 1,2 milyon TL’ye kadar yükselten, bankacılık sistemini bozan, muharrir kasaların fırlatıldığı 2001 krizinin bir eseriydi ÖTV.
Çünkü, tarihe özelleştirmelerle kazınan yeni tedbirler, iktisadın çabucak her alanında olduğu üzere Vergi Kanunu’nda da yapılandırmayı gerekli kılıyordu.
Bu kapsamda 1985’ten beri kullanılan Katma Kıymet Vergisi’nin (KDV) yanına, hazırlıklarına 1993’te başlanan Özel Tüketim Vergisi getirildi.
12 Haziran 2002 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan, 1 Ağustos 2002’de yürürlüğe giren ÖTV ile birlikte 16 adet dolaylı vergi yürürlükten kaldırıldı ve bu vergiler tek kalem altında toplandı.
Periyodun Maliye Bakanı Sümer Oral, yeni vergi kanunuyla ilgili olarak “Böylece vergi düzenlememiz, daha çağdaş yapıya kavuşturulmuştur. Asıl gaye, vergi sistemini daha kolay ve faal hale getirmek ve vergi oranlarını aşağı çekmektir. Üç yılık vergi stratejimizle kıymetli adımlar atacağız. Kamu maliyesini sağlıklı hale getirmediğimiz sürece iktisatta istediğimiz sağlıklı yapıyı oluşturmamız mümkün değildir. Üç yıl içerisinde bunu gerçekleştireceğiz” demişti.
Oral’ın açıklamasından bugüne kadar geçen 20 yıllık müddette, ÖTV’den elde edilen gelir, 23 milyar lira düzeyinden 205,4 milyar liraya kadar çıktı.
Vergi uzmanı Dr. Ozan Bingöl’ün tabiriyle, “parayı bulan Lidyalıların, vergiyi bulan Sümerlerin yanına verginin vergisini bulan” Türkler eklendi.
70’lik rakının vergi yükü yüzde 280’e, 300 bin liralık bir arabanın ÖTV’si 100 bin liraya kadar çıktı.
Pekala vaktiyle vergi oranlarını aşağı çekmeyi vadeden Özel Tüketim Vergisi ne ve 20 yılda getirdiği gelir nasıl değişti?
1- Özel Tüketim Vergisi nedir?
Bütçe gelirinin neredeyse yüzde 80’ini oluşturan vergilerin öncelikli emeli, kamu harcamalarına finansman yaratması.
Çağdaş vergi sistemlerinde vergi, gelir, servet yahut harcamalar üzerinden alınıyor.
Harcamalar üzerinden vergilendirme kümesine giren ÖTV, bir eserden bir sefere mahsus alınan bir dolaylı vergi.
Dokuz Eylül Üniversitesi Mali Hukuk Ana Bilim Kolu Öğretim Üyesi Doç. Dr. Yıldırım Taylar, 2010’da kaleme aldığı makalesinde tüketim vergilerini ikiye ayırıyor.
Bunlardan birincisi, kişinin tüketiminin tümünün hesaplanarak bunun vergilendirilmesini amaçlayan, başka bir sözle malların üretiminden tüketimine kadar geçirdikleri kademelerde ve el değiştirmesi sırasında alınan vergiler, yani genel tüketim vergisi.
İkincisi ise kanunla belirtilen birtakım mal ve hizmetler üzerinden alınan özel tüketim vergisi.
“Özel tüketim vergisi, genel tüketim vergisinden farklı olarak makul hedefleri gerçekleştirmek üzere özel olarak seçilmiş mal yahut hizmetler üzerinden alınmaktadır” diyen Taylar, şöyle devam ediyor:
“Özel tüketim vergileri, ekonomik sürecin üretim ve dağıtım kademelerinde yahut bunlardan yalnızca birinde, konulan istisna ve muafiyetler dışında, genel tüketim vergisinden farklı olarak tek tek belirtilen mal ve hizmetler üzerinden alınan vergilerdir.
Özel tüketim vergisine “özel” sıfatının verilmesini sağlayan husus, kapsamına almış olduğu mal yahut hizmetlerin genel tüketim vergisine göre daha sonlu oluşudur.
Bu özelliğiyle kapsamına aldığı mal ve hizmetlerin genişliği bakımından genel bir tüketim vergisi olan katma paha vergisinden ayrılmaktadır. “
2- Hangi eserler ÖTV’ye tâbi?
Doç. Dr. Yıldırım Taylar’ın makalesine nazaran en genel tarifiyle, “özel tüketim vergilerinde gelir gayesinin yanı sıra, toplumsal yararı olmayan, hatta ziyanlı olduğu düşünülen kimi mal yahut mal kümeleri vergilendirilmektedir.”
Twitter’dan yaptığı paylaşımlarda ÖTV’nin temel maksadının lüks tüketimi vergilendirmek olduğunu söyleyen Dr. Ozan Bingöl, Türkiye’de elmas, pırlanta ve yatta yüzde 0 ÖTV alındığını, tırnak makasından, tıraş köpüğünden, mutfak tüpünden, buzdolabından, doğalgaza kadar pek çok “lüks olmaması gereken” eserin ise ÖTV’ye tâbi olduğunu hatırlatmıştı.
4760 sayılı Özel Tüketim Vergisi Kanunu, hangi eserlerde ÖTV’yi mecburî kılıyor bir bakalım.
Kanun, eserleri dört farklı listede gruplandırıyor. Bu listelerden kimileri “A ve B cetvelleri” ismi altında iki kümeye daha ayrılıyor.
AKARYAKITLAR VE YAĞLAR
Buna nazaran birinci listenin A cetveli akaryakıtları, B cetveli ise kimyasal yağları içeriyor.
Akaryakıt, uçak akaryakıtı, jet yakıtı, motorin, fuel oil, sıvılaştırılmış propan üzere akaryakıtları ile çözücü yağlar, benzen, toluol, hidrolik yağlar, kalıp çıkarma yağları, dişli yağları üzere sanayi eserleri birinci listede yer alıyor.
YATLARDA ÖTV SIFIR
İkinci liste ise araba, traktör, otobüs, minibüs, helikopter, uçak, yolcu gemileri üzere taşıtları içeriyor.
Evvelden bu listede yatlar, kotralar, tekneler ve gezinti gemileri de vardı. Lakin 3 Şubat 2017’de çıkarılan kanun kararında kararnameyle yüzde 23 olan ÖTV, sıfıra indirildi.
Meyve suyundan da şaraptan da ÖTV alınıyor
Üç sayılı listenin A cetveli içecekleri, B cetveli ise tütün eserlerini kapsıyor.
“İçecekler” kısmı sırf alkollü içeceklerden oluşmuyor. Meyve suları, limonata, mineral ve gazlı su, sade gazoz üzere içeceklerin ÖTV kapsamına alınmasını öngören değişiklik, Kasım 2017’deki TBMM Genel Şurası’nda kabul edilmiş ve bu eserlere yüzde 10 ÖTV uygulanmaya başlanmıştı.
Meyve sularından sadece ambalajlanmış olanlar ÖTV’ye tâbi. Türk Besin Kodeksine nazaran yüzde 100 meyve suyu sayılanlar hariç tutuluyor.
A cetvelinin ikinci unsurunda yer alan “Sular”, içme suyunu kapsamıyor. Ek şeker ya da tatlandırıcı katılmış, aromalandırılmış suları, mineral sularını ve sade ya da başka meyveli sodaları kapsıyor.
Bunun yanı sıra ise şaraptan biraya, cinden votkaya, likörden rakıya kadar tüm alkollü içecekler, ÖTV’ye tâbi.
20 KISIM SİGARANIN 17 KISMI VERGİ
Üçüncü listenin B cetvelini oluştulan eserler ise sigara, puro, sigarillo, filtreli sigara kağıdı manasına gelen makaronlar üzere eserler.
27 Mayıs 2022’de Resmi Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanı Kararı uyarınca sigarada, paket başına alınan minimum maktu vergi meblağı da 0,71 liradan, 0,79 liraya çıkarıldı.
Sigarada yürürlükteki ÖTV oranı yüzde 63, KDV ise yüzde 15,25. Bu fiyatlara paket başına 0,79 lira maktu vergi ekleniyor.
Dr. Ozan Bingöl’ün açıklamasına nazaran 20 kol sigaranın 17 kısmı vergi haline gelmiş durumda.
PIRLANTADA ÖTV SIFIR, TIRNAK MAKASINDA YÜZDE 20
Dördüncü liste epey geniş bir skalaya sahip. Aşağıdaki tabloda bu listede yer alan birtakım eserler ve uygulanan ÖTV oranları yer alıyor.
Tüm bunların yanında ham kürkler, elmas ve pırlantada ÖTV, 2019 yılında sıfıra indirildi
3- Alkolün ÖTV’si nereden nereye geldi?
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın, başbakanlık vazifesinde bulunduğu Nisan 2013’te, Yeşilay’ın düzenlediği Küresel Alkol Siyasetleri Sempozyumu’nda, alkol eserlerine yapılan artırımlarla ilgili olarak “Fiyat siyasetleri belirledik. Yani vakit zaman bu bahiste vergiler artıyorsa kusura bakmasınlar. Bizim petrol gelirimiz olmadığı için en kıymetli gelir kaynağımız bu” demişti.
Gündem “ÖTV artışı” olduğunda, “sigara ve alkol ürünleri”, en çok tartışma yaratan başlık oluyor. Çünkü pek çok kesim bu artışların, “zararlı ya da lüks mal” oldukları için yapılmadığını, “yaşam usulüne müdahaleye” dönüştüğünü söylüyor.
Son olarak, cuma günü Resmi Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanı Kararı uyarınca sigara ve alkollü içeceklerde uygulanan Özel Tüketim Vergisi bir defa daha artırıldı.
Ocakta da ÖTV artırımı yapılan alkol ve sigarada, yeni bir ÖTV artışı yerine, Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) artırımı bekleniyordu. 27 Mayıs tarihli kararda, Temmuz-Aralık 2022 devri için yüzde 60 oranında beklenen ÜFE artışının yapılmayacağı da söylendi.
Bir şişe rakının yüzde 75’inin vergi olduğunu söyleyen Vergi Uzmanı Dr. Ozan Bingöl, “Vergiye Dair” isimli blogunda “Alkol eserlerindeki yüksek vergilemenin toplum sıhhatini korumak ile bir ilgisi kalmamıştır” yorumunu yapıyor.
“Temelde yalnızca ‘gelir odaklı’ bir vergileme yaklaşımı oluşmuş ve hatta alkolden alınan ÖTV, bir vergi siyaseti aracı olmaktan çıkıp direkt ömür şekline müdahale aracına dönüşmüştür” diyen Bingöl, bu eşiğin de aşıldığını söylüyor.
Bingöl’ün altını çizdiği bir nokta da, alkolün pahalılaşmasıyla insanların, sıhhate önemli tehdit oluşturan kaçak alkollü içeceğe yönelmesi.
“Mesele yalnızca alkol eserlerinden alınan vergiler de değildir; On numara yağdan yanan otobüsler, kaçak tütünden kaynaklanan farklı hastalıklar, kaplama lastik nedeni ile yaşanan kazalar, vergilemeden ötürü daha kalitesiz ve sıhhatsiz tüm eserler ve daha birçok örnek” diyen Bingöl, “Her şeyin en değerli, lakin insan hayatının bir o kadar ucuz olduğu bir coğrafya diyebiliriz” değerlendirmesini yapıyor.
RAKI FİYATI 20 YILDA YÜZDE 2000’İN ÜZERİNDE ARTTI
Son olarak nisan enflasyonunu yüzde 69,97 açıklayan Türkiye İstatistik Kurumu’na (TÜİK) nazaran alkollü içecekler ve tütündeki yıllık enflasyon oranı ise yüzde 56,38.
Her ay unsur sepeti ve ortalama fiyatları da açıklayan TÜİK’in bilgilerine nazaran son 10 yılda ortalama rakı, şarap ve bira fiyatları şu formda değişti:
Üstteki tabloya nazaran rakının ortalama fiyatı son 10 yılda yüzde 482, son 20 yılda ise yüzde 2 binin üzerinde artış gösterdi.
Benzeri halde şarabın şişesi 2003’ten bu yana 7,2 liradan 79,4 liraya çıkarak yüzde 1000’in üzerinde pahalılaştı.
Biranın ortalama fiyatındaki artış ise 2003’ten bu yana yüzde 1880, 2012’den bu yana yüzde 540.
67 LİRADAN 190 LİRAYA ÇIKAN ÖTV
“Vergiye Dair” isimli blogunun açılış açıklamasında “bir ülkede vergi şuuru ne kadar yüksek olursa, hak arama şuuru de o kadar gelişmiş olacaktır” diyen Başşehir Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Ozan Bingöl, yıllardır vergi üzere karmaşık bir mevzuyu toplumsal medya hesaplarından ve internet sitesi üzerinden sade bir lisanla açıklamaya çalışıyor.
Bingöl’ün bugüne kadar yaptığı paylaşımlar doğrultusunda alkolden alınan vergiler, yıllar içerisinde şu formda değişti:
Üstteki tabloya nazaran yalnızca rakıdan alınan ÖTV bile yüzde 183 arttı.
Artık raf fiyatı iddiası olarak 325 liraya ulaşan 70’lik rakının fiyatına nazaran vergi oranı ise yüzde 280.
Emsal biçimde 2016 sonunda 6 liraya alınan 50’lik biranın fiyatı dört kattan fazla artmış durumda.
AVRUPA’DA DURUM NASIL?
Alkolpolitikaları.org’un, Dünya Sıhhat Örgütü’ne (WHO) dayandırdığı datalara nazaran 2020’de Türkiye’de alkol tüketimi yılda 1,4 litre iken bu oran, Avrupa Birliği genelinde yaklaşık 10 litreydi. Örneğin Fransa ve Almanya ortalaması 12,33 litreyken, Rusya’nın 13 litreye dayanıyor.
Alkollü içecekler, petrol eserleri, tütün eserlerinin yanı sıra doğalgaz, kömür, ve elektrik dahil tüm güç eserlerinden ÖTV alan Avrupa ülkelerinde alkolden alınan ÖTV vergisi, Türkiye’ye kıyasla oldukça düşük.
Her 100 bireyden 75’inin “hayatımda hiç alkol almadım” dediği Türkiye’de alkol için bağıntılı ÖTV oranı yüzde 63.
WHO profesyonelleri ve pek çok akademisyen tarafından hazırlanan, Nisan 2022’de “The Lancet”te yayınlanan rapora nazaran Avrupa’da alkolden alınan ortalama vergi oranları, bira için yüzde 14, şarap için yüzde 5,7 (pek çok ülke şaraptan ÖTV almıyor) ve viski, rom, cin, likör üzere alkolleri içeren spirit’ler için yüzde 31,3.
İnsan sıhhati açısından alkollerde yüksek vergi oranını savunan WHO’ya nazaran Avrupa’da alkol fiyatlarındaki ortalama vergi oranı, yüzde 14,27.
Satın alma gücünü de ölçen WHO, Lüksemburg, Almanya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Avusturya’nın en yüksek alkol alım gücüne sahip olduğunu söylüyor. Tacikistan, Gürcistan, Türkiye, Kırgızistan ve Arnavutluk ise alkolde en düşük alım gücüne sahip.
4- Her yıl ÖTV’den ne kadar gelir elde ediliyor?
Vergiler, her ülke için bütçe gelirlerinin en değerli kalemi. ÖTV ise Türkiye’de vergilerin çok büyük bir modülü.
2018’e kadar bütçe gelirlerinin ve toplanan vergilerin yüzde 20’den fazlasını oluşturan ÖTV, 2018 ortası sonrası bu oranın altına düştü. Bunda en kıymetli neden ise Rahip Brunson arbedesi ile yaşanan kur krizi.
Ekonomist Utku Ekmekçi, Gazete Pencere için kaleme aldığı yazısında 2018 ortalarına kadar ÖTV’nin vergi gelirleri içindeki hissesinin yüzde 25, bütçe gelirlerindeki hissesinin ise yüzde 22 düzeylerinde olduğunu hatırlatarak şunları söylüyor:
2018 yılı ağustos ayında yaşanan kur atağıyla birlikte ithal mallara olan talebin azalması sonucu, ÖTV gelirlerinde de önemli düşüş görülüyor.
2021 yılı başlarında eski düzeylerine çıkma eğilimi gösteriyor ancak sonrasında şimdiki düzeylere kadar geriliyor.
Tam da bu sebepten ötürü, Resmi Gazete’de yayımlanan karar (27 Mayıs) ile alkollü içecekler, tütün mamulleri ve meyve suyu, gazozlar üzere içeceklerde ÖTV artışı yapıldı.
Artış oranı alkollü içeceklerde yüzde 25, tütün mamullerinde ise yüzde 10 oldu.
Bugün vergi gelirlerinin yüzde 17’sini, bütçe gelirlerinin ise yüzde 14’ünü ÖTV’nin oluşturduğunu hatırlatan Ekmekçi, “Toplanan vergilerin altıda biri ÖTV” hatırlatmasını yapıyor.
Kendi blogunda benzeri bir hatırlatma yapan Ozan Bingöl de 2021’de alkollü içecekler üzerinden tahsil edilen ÖTV’nin 22,7 milyar liraya ulaştığını, meğer ki bütçe gayesinin 17,9 milyar lira olduğunu belirtiyor.
Bingöl, “12 Ayda bütçe maksadının çok üzerinde ÖTV tahsilatı yapılmıştır. Bu meblağlara ayrıyeten KDV’yi de eklememiz gerekmektedir. Bu durumda alkollü içecekler üzerinden tahsil edilen meblağ çok daha büyür” diyor.
Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın datalarına nazaran ÖTV’nin genel bütçe gelirleri ve vergi hasılatı içerisindeki hissesi yıllara nazaran şu halde değişti:
Üstteki tabloya nazaran son 10 yılda ÖTV gelirleri üç katına çıktı. Alkollü içeceklerden alınan ÖTV ise altı kat arttı.
Hatta 2020-2021 yılları ortasında ÖTV gelirleri düşerken, alkollü içeceklerden elde edilen özel tüketim vergisi gelirleri 6,3 miyar lira daha yükseldi.
2011’de bütçe gelirlerinin yüzde 22’sini oluşturan ÖTV, 10 yıl sonra yüzde 15’e kadar geriledi.
Son 10 yılda vergi gelirleri yüzde 393, ÖTV gelirleri yüzde 220, alkollü içeceklerden alınan ÖTV ise yüzde 497 yükseldi.”