‘Kurutulan’ bir şehirde çimenin vaadi: 5. Mardin Bienali

Mardin 12 yıl içinde 5. sefer bienale konut sahipliği yapıyor. 24 ülkeden 40 sanatkara kapısını açan aktiflik, dar sokakların ortasındaki hanlarında, konaklarında ve öteki tarihi yapılarının içinde yapıtlara yer veriyor. Tüm “masalsı” ve karanlık geçmişinin yanında…

İtalyan mimar ve dizayncı Aldo Rossi, “Kentin kendisi orada yaşayanların kolektif belleğidir” der. Geçmişin kısmen şimdiki vakitte yaşandığını da ekleyerek… Mardin onlardan biri. Hem “masalsı” hem “karanlık” geçmişi ile birlikte…

Osmanlı devrinde, 1835’te asker alımı için yapılan nüfus tespitine nazaran, kent Müslüman ve Hristiyan nüfus açısından tahminen neredeyse eşit durumdaydı. Net olmayan bilgiler, 9 bin 80’i Müslüman, 9 bin 45’i Hıristiyan ve 90’ı Yahudi olmak üzere kentte toplam 18 bin 215 kişinin yaşadığını gösteriyordu. İşte bu kent 1927 yılındaki Cumhuriyet rejiminin birinci nüfus sayımına kadar büyük bir değişim yaşayacak, Müslüman nüfus 41 bin 675’e çıkarken, öteki dinlere yazılan nüfus 6 bin 132’ye düşecekti. Bugün bu biçimde kentin etnik dağılımını bilmek mümkün değil ancak Mardin’in 19. yüzyılın kozmopolitliğine sahip olmadığı aşikar. Bilhassa de Ermenilerin “Büyük Felaket”, Süryanilerin “Sayfo”su sonrasında.

Bu yok edilişten nasibini daha az alanlar, kentteki yapılar olmuş. Yapılar, bir vakitler içini dolduran nüfus, halklar yok edilmiş olsa da tüm badirelere karşın heybetiyle var olmaya devam ediyor. Bu nedenle Mardin, bir vakitler bölgenin önde gelen merkezlerinden biri olma özelliğini koruyor. Ama örneğin, bugün yalnızca coğrafyası Elazığlıların mangal ve çay keyfine hizmet eden Harput o denli değil. Ya da savaşın dümdüz ettiği Antep ve Van. Mardin’in tarihi silinmemiş. Böylelikle geçmişle bağını kurmak isteyenler en azından binalar aracılığıyla bunu gerçekleştiriyor. Ama bu nedenle bilhassa de Osmanlı devrinde sivil hizmette kullanılan yapıların büyük kısmı bir mezar taşına dönüyor. Sahiplerinin vücutlarının akıbeti çoğunlukla aşikâr olmasa da…

Bu yapıların başında gelen, kentin Ermeni ve nüfuzlu ailelerinden Atamyanlara ilişkin olan konak, bu sene de bienalin ana yerlerinden. Yapının dışının bir kısmını bugün Danimarkalı sanatçı E. B. Itso’nun “Allotria, Mardin #1” isimli yapıtı kaplıyor. Yapıt, daha özgür bir hayat hayali, kendi yazgısını tayin hakkı ve ucuz konut bulma muhtaçlığıyla genç işgalcilerin ele geçirdikleri bir meskeni simgeliyor. Soykırım sürecinde birinci öldürülenler ortasındaki Atamyan ailesine ilişkin konağının işgalcileriyse çok değil, yaklaşık 20 yıl sonra “Nazi üniformaları” giyecek olan Alman askerleriydi. Ülkelerinin “silah arkadaşı” ya da tahminen daha gerçek bir tabirle “yarı sömürgesi” olan Osmanlı’nın topraklarını savunmak için bu yapıya postallarıyla girmişlerdi. Bu sebeple bina hala kentte ve münasebetiyle bienalin kataloğunda “Alman Karargahı” diye anılıyor.

Bu iki işgali bir ortaya getiren binanın dış merdiveninden çıkarken, Mar Hırmız Keldani Kilisesi’ne komşu ikinci katta ziyaretçileri karşılayan Nandita Kumar’ın “Osmoscope: Osmotik Toprakların Yankıları” yapıtı oluyor. Kumar, yapıtında etrafa odaklansa da yapıtındaki bir ayrıntı adeta içinde olduğu yapıyı anlatıyor. Elinde silah tutan insanların bir uçurumun kenarından seyrettiği alanda, uçurumun tabanındaki insanlardan üste, toprağın üstüne çıkan, çiçekler ve meyveler veren ağaçlar, yok edilmiş olan Atamyan ailesinin fertlerinin Mardin’e bırakmış olduğu konaklarını hatırlatıyor.

Bienalin bir öteki yeriyse birinci iki katı 19. yüzyılda yapıldığı iddia edilen Develi Han. Bienal kataloğuna nazaran, bir kitabesi olmaması nedeniyle hanın inşa edildiği tarih net olarak bilinmiyor. Bienalin küratörü Adwait Singh bu yeri, bu türlü yerlerin bölge halklarının bir ortaya geldiği bir yer olduğu için seçtiğini vurgularken buradaki birinci eser Bhagwati Prasad’a ilişkin “Begumpura-Kedersiz Bir Yer”, ziyaretçileri bir ütopyaya çağırıyor. Sanatçı bu yapıtında, Hindistan’da 15. yüzyılda deri işleyen Ravidas’ın eşitlik üzerine kurulmuş bir idarenin coşkun vizyonunu yansıttığı “Begumpura” isminde bir yeri işliyor. Dünyanın pek çok yeri üzere tam da Mardin’le tezat içine sokarak… Üst katındaysa Neda Saeedi’nin “Camları Yalnızca En Yüksekten Uçan Kuşlar Paramparça Edebilir” isimli yapıtı karşılıyor. Kilise camlarının vitraylarına öykünen yapıttaki cam yapıtlarda ana tema kuşlar oluyor. Parçalayamadığı camların üstünde yer alıyor bu kuşlar. “Egzotik” bulunmaları nedeniyle herkesin ilgisini çekiyor ve fotoğraflanıyorlar vitrayların üzerinde. Yapıtın da ana kimliğini oluşturuyor. Bu durumları, Mardin’deki yok oluştan nasibini ağır bir biçimde alan Hıristiyan nüfusu andırıyor. Bugün kültürel nüfuzu kent içinde ağır, nüfusu az bu toplumların turizm bölümünün kenti bir masal üzere “pazarlarken” hatırladığı ve hatırlattığı üzere. Bu değişimi düşününce bienal serisinin ikinci halkasında yer alan, 2016’da kaybettiğimiz Süryani basma kalıp yapıtlarıyla tanınan Nasra Şimmes’in sesi çınlıyor: “Tüm Mardin, Süryani’ydi o vakitler. Birkaç mesken Müslümanlara aitti yalnızca. Bu nedenle herkesin pek çok kilisesi, papazı vardı. Ancak her şey Ermeni sevkiyatı ile değişti. Herkes bir yerlere kaçmaya başladı.”

Bienalin bir diğer stant alanı olan Tasarım Vakfı Meydan Galeri’deki Karan Shrestha’nın yapıtıysa tarihi değiştirilen bir öbür coğrafyaya götürüyor ziyaretçilerini. Nepal’de 1973’te insan erişimine kapatılarak “korunan” Chitwan Ulusal Parkı’nın tarihine odaklanıyor. Bölgenin lokal sakinlerinden kopartılarak onlar için “ev” manasına gelen toprağın insansızlaştırılırken askerileştirilmesini, silahlı kuvvetler tarafından bu toplulukların zorla tahliye edilişini, toprak ve geçim kaynaklarının kaybını, tutuklamaları, azapları ve cinsel atakları anlatıyor. Yapıtın bir öteki yok oluşu yaşayan Mardin’de, Döne Otyam ve Hakan Irmak’ın yöneticiliğini üstlendiği bu bienalde sergilenmesi kıymetli ve pahalı. Zira yazının en başındaki alıntının da yer aldığı Neyse kümesinin “Eski Bahçe” müziğinin hatırlattığı üzere, geçen yüzyıl “hepsinden ulu bir çınar”ın “kalbinden kuru bir çınar”a dönüştüğü süreçte kuruyan, daha doğrusu kurutulan bir kent Mardin. Bienalin ana teması “Çimenin Vaadi”ni hatırlatarak yer yer taşların ortasından, sıvaları kırarak yeniden tekrar yeşeren lakin asla eski günlerine dönemeyen, dönemeyecek olan bir kent.