Merhum Uğur Mumcu’nun ‘Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmak’ kelamının can alıcı örneklerinden birini ‘Nerde Müslüman görürem korkuram’ şiirinin muharririne Türkiye’de sergilenen yaklaşım oluşturmaktadır. Halbuki müellifin hayatını bilmek bir yana şiiri başından sonuna kadar okumaları halinde Mirza Ali Ekper Sabir’in hangi Müslümanlardan korktuğunu ve tahminen o Müslümanlardan kendilerinin daha fazla korktuklarını görecekler…
HAYATI
30 Mayıs 1862’de Kafkasya dağları sırtlarındaki Şamahı kentinde tüccar ailesinde doğdu. Sünni bir ailenin çocuğu olan babası mezhep değiştirerek Şia’lığa geçince ailesi ve Şamahı kentinin sünni cemaati tarafından aforoz edildi. Külfetler yaşamasına karşın tavrını değiştirmeyen babası Şia cemaatinin gözünde kahramanlık mertebesine yükseldi. Birinci eğitimine medresede başladı. Okulda ve ailede gördüğü baskılar birinci kalem denemelerine de yansıdı:
Tuttum orucu Ramazan’da
Kaldı iki gözlerim kazanda
Mollam dövüyor yazı yazanda
O örneklerden biriydi. Devrin ilerici aydınlarından ünlü şair ve eğitmen Seyyid Azim Şirvani’nin okulunda kendini bir epey geliştirme fırsatı bulduğunda babası çalışması için ısrar edince okulu yarım bırakmak zorunda kaldı. Babasının çalışma talebine ve dehşetli baskılarına karşın şiir yazmaktan vazgeçmedi. Sonunda baskılara dayanamayarak meskeni terk etse de babasının “Büyüyünce seyahate göndereceğim” kelamı üzerine geri döndü. Yirmi üç yaşında Horasan’ın yolunu tutan Sabir, o coğrafyanın bir dizi kıymetli kentinde bulundu. Şamahı’ya döndüğünde evlendiği eşinden sekizi kız, biri erkek dokuz çocuğu oldu. Uzun mühlet geçimini sabun pişirip satarak sağlayan Sabir yüklü olarak klasik edebiyatın gazel-kaside cinslerinde şiirler kaleme aldı.1905 yılında Karabağ’da Ermenilerle Müslümanlar ortasında patlak veren çatışmaları perde gerisinden Çarlık Rusyası emperyalizminin kışkırttığını görerek iki halka davette bulundu ve çatışmaların çabucak durdurularak barışın sağlanmasını istedi:
Fitneler kim faş olur bilmem ne haletten türer
Akıl baver eylemez kim ademiyetten türer
Müslimiyetten yahut ermeniyetten türer
Kuşku yoktur cehlden yainki gafletten türer
Bu müsibetler bütün buğz ü edavetten türer
Bu edavet kesinlikle hal-i zelaletten türer…
Bir kalem sahibi olarak Mirza Ali Ekper Sabir’in kendi yeteneğini sergilemek için bulduğu mecra Azerbaycanlı muharrir ve gazeteci, Şeyhül-Müherririn Celil Memhetkuluzade’nin 7 Nisan 1906’da Tiflis’te çıkarmaya başladığı Molla Nasrettin mecmuası oldu. Mecmuada yayımlanan “Millet nasıl taraç (perişan, darmaduman) olur olsun, ne işim var” isimli şiiri hayatının son beş buçuk yılında Sabir’in yaratıcılık rotasını çizdiği üzere onu Şark’ın aydınlanması uğruna verilen çabanın doruğuna yerleştirdi. Molla Nasrettin mecmuasının yanı sıra Bakü basınında da yüklü olarak mizahi üslupta şiirlerini yayımlanan Sabir, 1910 sonbaharında siroz hastalığına yakalandı. Şubat 1911’de Celil Mehmetkuluzade’nin maddi takviyesiyle Tiflis’e götürülen Mirza Ali Ekper Sabir, Molla Nasrettin mecmuasının ofisinde yaklaşık bir buçuk ay kalarak tedavisini sürdürdü. Hastalığına karşın şakalarından geri kalmayan Sabir her sabah ilaçlarını aldıktan sonra “Şimdi de şiir yazmak için Müslüman mahallesinden materyal toplamaya gidelim” dermiş. Mart sonunda Tiflis’i terk eden Sabir`in, doğduğu Şamahı keninde tedavisinin sürdürülmesi için Molla Nasrettin mecmuasında yayımlanan duyuru üzerine Kafkasya’nın her yerinden para yardımı yapılmıştı. Tüm müdahalelere karşın kurtarılamayan Mirza Ali Ekper Sabir,12 Temmuz 1911’de Şamahı’da hayata gözlerini yumunca Tiflis ve Bakü basını matem ilanları yayımladı. Yakın arkadaşı, şair Abbas Sıhhat kaleme aldığı makalede “Sabir’in vefatı millet için bir ziya-i ebedi, bir darbe-i felakettir ki, millet onun acısını kendi bedeninde daha sonralar idrak edecektir” diye yazmıştı…
YARATICILIĞI
Üstte da belirttiğimiz üzere bilhassa Türkiye’de yalnızca ‘Nerde Müslüman görürem korkuram’ şiirine bakarak Sabir’le ilgili değerlendirmeler yapılmaktadır. Halbuki Mirza Ali Ekper Sabir ateist olmayıp kalemiyle dini cehalete karşı acımasız gayret etmiş büyük bir aydındır. (yine yanlış anlaşılmasın-amacım asla onu bir dindar olarak tanıtmak değil). Şiirlerinde dinin Kur’andan öğrenilmesi gerektiğini savunarak din tüccarlarının vatandaşla kutsal kitabın ortasından çekilmesini ve din üzerinden bölücülük yapmamasını savunuyordu:
Dai be uhuvvet olur iken bize Kur’an
Emreyler iken birliğe Peygamber-i zi şan
Bulmazsın iki müttefik ür rey Müslüman
Kafkas`ta olan bir neçe(kaç) milyan ortasında.
Yahut,
İslamımızı etmeliyiz bu türlü mi ihya?
İmanımızı kılmalıyız bu türlü mi ifa?
İslam o değil mi ki ciğer- guşe-i Zahra
Baş verdi yolunda susuz, al kan ortasında.
1908-1911 İran Meşrutiyet ihtilalinin lideri Settar Han’ı desteklediği şiirinde Mirza Ali Ekper Sabir inkIlabın önderinin faaliyetlerini ‘İslama ve beşere hizmet olarak’ nitelendirmişti. İran monarşisinin devrilmesi için yapılan çabaya verdiği dayanakla ilgili Abbas Sıhhat “Sabir İran inkIlabına bir ordudan fazla hizmette bulunmuştur” diye yazmıştı. Şark’ın Müslüman toplumlarının tamamının despotizmden kurtulmasını savunan Sabir, şiirleriyle birebir takviyesi Abdulhamit istibdadının yıkılış çabasına de asla esirgememiştir.
Mirza Ali Ekper Sabir, Şark toplumlarının milletleşme sürecine Namık Kemal`den sonra çok daha büyük katkıda bulunmuş kalem sahibidir.
Müttehit olmaya tevfikini kıl ümmete bahş
Hiss-i milliyet uyandır dil-i millette (milletin kalbinde) bugün
Mazmunlu şiirleriyle milletleşme sürecinin altyapısını hazırlayan şair başta Ruslar olmakla yabancı milletlerin önünde aşağılanmış durumda kalınmasını en sert halde eleştirmekten asla çekinmiyordu:
Bir Rus görünce oluruz har (rezil) yanında
Kuzu-keçiyiz biz
Geçmez kelamımız bir pula serdar yanında
Zira neciyiz biz
İlah buna şahid
Kuzu-keçiyiz biz.
Aydınların bu süreçteki olumsuz rolünü gündeme taşıyan Sabir, toplumdan kopmanın ve ona üstten bakmanın bedelinin milletin aşağılık kompleksinden kurtulamamasının kıymetli nedenlerinden biri olmasına vurgu yapıyordu. Dünyadaki gelişmeleri yakından izleyen Ali Ekper Sabir`i `biz` diye nitelendirdiği toplumun istikbali endişelendiriyor ve din tüccarlarının tesirinden kurtulamamanın sonucunu
Ecnebi(yabancı) gökte balonlarla uçur
Biz daha araba binmiyoruz
Kuş üzere gökte uçur yerdekiler
Bizi gömdü yere minberdekiler
mısralarıyla söz ediyordu. Onun edebiyata getirdiği ‘Sınıf’ kavramı ise periyodun Müslüman topluluklarının hiçbir adedinde gündeme getirilmemiş bir fenomendi. Emekçi ve köylülerin kendi haklarını savunmaları için ‘sınıf’ kavramını sahiplenmeleri gerektiğine inanan Sabir milletleşme sürecinin de bu şuur üzerinden hızlanarak güç kazanacağından emindi. ‘Millet’ ve ‘sınıf’ kavramlarının toplum tarafından daha uygun algılanarak sahiplenmesi için Mirza Ali Ekper Sabir’in seçtiği mizahi üsluptan daha isabetli bir metodun bulunması da imkansızdı:
Çiftçi babasın buğdayı ver, darı yersin
Su olmazsa kışın eritip karı yersin
Taştan yumuşak zehir nedir, marı (yılanı) yersin
Alışmamışsın et-yağa dünyada ekinci
Hayvan üzere ömür eylemişsin sade, ekinci.
Ve Sabir o vakte kadar Şark toplumlarının edebiyatında görülmemiş bir ‘ilk’in altına imza atarak ‘Sınıf’ kavramının temsilcileri olan emekçi ve köylüleri kendi haklarını almak için sokak uğraşına sesliyordu. İşte buradan devam ederek `Ümmet-Millet-Sınıf` basamaklarını geçen yapıtların içeriği `İnsan hakları` prensibine evriliyordu:
Her kim insanı sever aşığ-ı hürriyet odur
Evet, hürriyet olan yerde de insanlık olur.
Bu mısralar “Niteliğinden asılı olmaksızın her bir rejimi kalem sahibinin fikirleri kuruyor” prensibinin en net formdaki onayıdır. Zira 28 Mayıs 1918`de ilan edilmiş Şark`ın birinci Cumhuriyetinin kurucu lideri Mehmet Emin Resulzade ‘İnsanlara hürriyet, milletlere istiklal’ unsurunun ilhamını Mirza Ali Ekper Sabir’in işte bu dizelerinden almıştı.
O’nun beş buçuk senede kaleme aldığı şiirler üzerine bugüne kadar sayısız kitap ve makale kaleme alınmasına karşın Sabir’i dünyaya olduğu üzere tanıtacak kitabı kimin yazacağı daha meçhuldür. Altmışıncı doğum yılını (1922) sosyalist rejimin yöneticileri ‘Sosyalist gerçekliğinin şairi’ olarak kutladıklarında merasimde “Biz ederiz şaire hürmet öldükten sonra” şiirini okuyan Ali Ağa Vahid’e ödül olarak bir adet ekip elbise, bir çift ayakkabı ve 10 adet çorap ikram edilmişti. Aslında Mirza Ali Ekper Sabir kendi ölümsüzlüğünü daha hayattayken şahsen kendisi ilan etmişti:
Ne gam uğratsa da bir gün beni ifnaya vakit
Ben gidersem de meramım yeniden dünyada durar.
Durumu kısa formda özetlerken “Sabir hangi Müslümanlardan korkuyordu?” sorusu da bu yahut öteki derecede açıklığa kavuşmuyorsa, o vakit ‘Korkuram’ şiirinin bir daha okunması gerekecek. Zira Mirza Ali Ekper Sabir 1907’de kaleme aldığı bu şiirin en son dört dizesinde “Fikri kan-kan olan Müslümanlardan korktuğunu yazmaktadır. Bu da kâfi değilse o vakit Sabir’in hangi Müslümanlardan korktuğunu madde-madde yazalım:
-Sabir, konuşmalarıyla emelleri örtüşmeyen din tüccarlarından korkuyordu;
-Dokuz yaşındaki kızları imam nikahıyla evlendirenlerden korkuyordu;
-Kurban derisini okula vermeyip konutunda saklayan hacılardan korkuyordu;
-Kendi ana lisanına ve toplumuna üstten bakan ‘entelijensiya’dan korkuyordu;
-Belinde tabanca, elinde bombayla dolaşan teröristlerden korkuyordu, IŞİD’den korkuyordu…
Söylesinler görelim,’Korkuram’ şiirinin yazılışından 115 sene sonra bu Müslümanlardan korkmayanımız var mıdır sanki?
Mirza Ali Ekper Sabir bugün Türkiye’de gündeme gelen ‘Osmanlıca-Türkçe’ tartışmasına tam 108 sene evvel şu yaklaşımı sergilemişti:
Mümkün iki lisandan birine çeviri fakat
Osmanlıcadan çeviri Türke ne demektir?
Hayatının son yıllarında tek isteğinin şiirlerinin kitap haline getirilerek basılmasını görmek olmasına karşın bunu görememişti. Bakü’de bir bayan öğretmenin teşebbüsüyle başlatılan para toplama kampanyası da başarısızlıkla sonuçlanınca Tiflis’in bayanları kermes düzenleyerek elde edilen geliri Sabir’in ‘Hophopname’ isimli şiirler kitabının basımına sarf etmiş ve 1912’de ışık yüzü gördü.
160.doğum yılında Şark aydınlanmasının bu en büyük şahsiyetini hürmet ve sevgiyle anarken dört mısrasıyla onu seven herkesi selamlamayı kendime borç biliyorum:
Yoldaşım yatmış mısın?
Yok, bir kelamın varsa, buyur.
On manat borç isterim
Yok-yok birader, yatmışım…
Mayis Alizade
Odatv.com