Cömert Uygar Erdem*
İliç’teki maden alanının birçok taraftan tartışma yarattığını biliyoruz. Çok uluslu bir şirket ve yerli ortağınca birlikte işletiliyor olmasından, Fırat Irmağının ana kollarından Karasu Çayının tabanında yer almasına, geçmişte tesise ait ceza soruşturması açılmasının yarattığı siyasal çekişmeden, şirketin toplumsal onay ismine proje yeri – İliç – Erzincan sınırında yaptığı yatırımlara kadar birçok boyutu içeriyor.
İliç’in manasını anlamak için yırtıcı madencilik ve denetimsizlik üzerinde yoğunlaşmamız gerekiyor. Maalesef yırtıcı madencilik kanunlar yoluyla kural haline getiriliyor. Bu sav yalnızca ekolojistlerin savı değil. Birçok maden şirketi yetkilisi de bu kaygıdan muzdarip. Doğal ki, ekolojistlerle tıpkı pencereden bakmıyorlar sıkıntıya. Maden firmalarının derdi daha fazla piyasa ve rekabet bağlantıları üzerinden temelleniyor.
İLİÇ KARA KUTU
İliç’teki madenin yıllardır kapasite üstünde çalışma yaptığına ve gerektiği üzere denetlenmediğine dair birçok tez ileri sürülüyor. Yapılan kontrollere ait bilgi edinmelere gerektiği üzere cevap verilmiyor. Yapılan cürüm duyuruları takipsizlik kararlarıyla sonuçlanıyor. Yani İliç bir kara kutu misali. Bu kadar gizemin olduğu ortamda, “sızan siyanür sahiden 8 kg mi?” ve “faaliyet kısa bir müddetliğine mi durdu?” sorularının yanı sıra “alınan numuneler nerede incelenecek?” üzere sorulara da odaklanabiliriz.
Gümüşhane’de misal bir hadisede, bir maden tesisinden kaynaklı siyanürün içme suyuna karışıp karışmadığını anlamak hedefiyle alınan numunelerin, kamu eliyle vilayetteki öteki bir maden tesisinin laboratuvarında incelettirildiğini hatırlatmak da yarar var.
ATIK ALANI VE KUŞ UÇUŞU
2019 Ekim ayında saha çalışması için İliç’teydim. Dikenli tellerin ardında farklı renkleri barındıran kimyasallarla dolu havuzu görme, kot olarak daha yükseğindeki bir doruktan görünüşünü de fotoğraflama imkânım olmuştu. Atık alanı, Fırat’ın en büyük kollarından Karasu’ya kuş uçuşu ile çok yakın uzaklıkta. ÇED raporunda yer alan taahhütlere uyulursa, Karasu için bir tehdit arz etmiyor (!) Kelamım ona.
Kuş bu atıklardan içtiğinde uçabilir mi Karasu’nun üzerinden? Bu soru komik gelebilir fakat Gümüşhane’de emsal bir iddiayı ispatlamak ismine atık barajına ördek maketi yerleştiren bir maden tesisi gördüm. Birçok maden davasında da atık barajlarındaki suların pek sağlıklı olduğunu tez edebilen avukat meslektaşlarımın çaresizliğine tanıklık ettim.
Yıllardır bu masallar üzerinden siyanürün tesirleri basitleştirilmeye çalışılıyor. Bu yüzden, müsilaj temizliğindeki üzere yüzeysel ve görüntüsel bir temizlikle tüm kirliliğin ortadan kaldırıldığını savunuyor Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. Tıpkı Şebinkarahisar’da yaptığı üzere.
Peki bu kadar kolay temizlenebiliyorsa ve her şey bu kadar tarzına uygunken birdenbire bu türlü bir boru patlaması gerçekleştiyse, neden üst huduttan para cezası kesildi? O denli ya, en ufak bir toplumsal hezeyanda verilen cezanın çok rahat kabullenildiği bir ortamda, karara temel kanıtların nasıl elde edildiğini ve değerlendirildiğini çok kolay unutabiliyoruz. Şirket ve eşrafının, her şey metoduna uygundu savunusuna da birebir kolaylık ve nobranlıkla yaklaşabilecek miyiz?
Şebinkarahisar’da Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, atıkların iş makinalarıyla temizlendiğini, Kılıçkaya Barajı’na daha fazla atığın ulaşmasının engellendiğini ileri sürdü. Bu tesislerin barajları neden çöküyor, boruları neden patlıyor sorularının cevabını dayanıksız yapı inşası üzerinden değil, kapasite üstü çalışma kuşkusu üzerinden üretmek daha manalı. Yani asıl sorgulanması gereken; atık barajlarının neden kaldıramayacakları kadar yükleri taşımak zorunda bırakıldığı.
DENETİMSİZLİK YABANÎ MADENCİLİĞİN ÖNÜNÜ AÇIYOR
Maalesef şirketler, kapasitesinin üzerinde üretim yapmanın telaşına düşmüş vaziyetteler. Üstte bahsettiğim, maden firmalarının da yabanî madencilikten muzdarip olmasının nedenlerinden biri bu. Bunu denetlemesi gereken makamlar ise, denetleme bir yana tersine bu şekil uygulamaların önünü açıyor. Denetimsizlik yırtıcı madenciliği daha da yaygınlaştırıyor.
Sayıştay’ın 2020 yılına ilişkin raporunda, maden müsaade alanlarında denetimlerin gereğince yapılamadığı tarafındaki talimat ve ihtarlarına karşın, denetimlerin kâfi seviyede iyileştirilmediğinin altı çiziliyor. Sayıştay, 152 maden müsaade alanından 46’sında “idare müsaadesi olmayan yapılar”; 30’unda “izin maksadı dışında kullanımlar” ve 76’sında ise “hem yönetim müsaadesi olmayan yapı” hem de “izin hedefi dışında kullanımlar” bulunduğunu, bunların tespit, takip ve denetimi bakımından faal bir kontrol yürütülmediğini tespit etti.[1]
Türkiye’deki 350 maden arama ruhsatından yalnızca bir tanesi memleketler arası klasmanda bir altın madenine dönüşebilmiş. Madencinin 349 alanda yürüttüğü arama çalışmalarının finansı madencinin ziyan hanesine yazılmış.[2] Bu dataları, madenci kazanmıyor önermesini öne çıkarmak için değil, beyan temeliyle çalışan bu işletmelerin kontrollerinin ne kadar sağlıklı olduğuna ait soru işareti yaratmak ismine paylaşıyorum.
Türkiye’de son iki yılda Niğde Tepeköy (Mart, 2020), Gümüşhane Boyluca Köyü (Ağustos,2020), Artvin Murgul (Ocak,2021), Balıkesir (Şubat,2021), Giresun Şebinkarahisar (Kasım, 2021), Balıkesir (Aralık, 2021) olmak üzere kamuoyunca bilinen altı atık maden barajı ve sızıntı kazası yaşandı.
İLİÇ KAPI VAZİFESİNDE
Kapasite artışı birebir alanda daha fazla üretim yapmanın ötesinde, daha büyük havzalara açılmanın da kritik atılımı haline geliyor. İşte, İliç’in manası da burada gizli. Büyük bir coğrafyanın madenciliğe açılmasını garanti edecek bir kapı misyonu görüyor.
Çöpler madeninin kapasite artışı için sondaj çalışması yapılan noktalar, maden alanlarının çok daha geniş bir coğrafyaya yayılacağının kuşkusunu doğuruyor. İliç ile başlayan çizgi, Kemaliye, Ovacık, Hozat, Pülümür, Sivas’ın Divriği, Kangal ve Malatya’nın Arapgir İlçelerini kapsayan büyük bir madencilik dalgasını doğurabilir. Tıpkı Biga Yarımadası ile Artvin’de artan maden projeleri, Nevşehir-Niğde-Kayseri ya da Amasya-Tokat-Ordu vilayetlerini kapsayan çizgilerde olduğu üzere kümelenmeler kelam konusu olabilir.
Şimdi önümüzde tek soru duruyor. Büyük bir coğrafyayı madenciliğe açacak bu kapı kapatılacak mı, yoksa sonuna kadar açılacak mı?
* Avukat
[1] Orman Genel Müdürlüğü 2020 Yılı Sayıştay Kontrol Raporu
[2] On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023), Madencilik Siyasetleri Özel İhtisas Komitesi Raporu, Kalkınma Bakanlığı Ankara, 2018