Covid-19 pandemisi ve üst üste gelen krizler, bu yıl global iktisat açısından güç bir yıl olacağının göstergesi. Ukrayna’da yaşanan savaşla birlikte baş gösteren güç krizi, fosil yakıtların tüketimiyle tesirlerini gün geçtikçe daha derinden hissettiğimiz iklim krizini tekrar gündeme getirdi.
Uzmanlara nazaran global iktisat ve fosil yakıt gücü sürdürülebilir değil. ‘Yeşil Ekonomi’ üzerine çalışmaları ile bilinen Ekonomist Prof. Dr. Robert Pollin ile dünyanın içinde bulunduğu krizi ve çıkış yollarını Birgün’den Umut Can Fırtına ve Umut Serdaroğlu’na anlattı.
2008’de yaşanan global ekonomik kriz büyük sıkıntılara yol açtı. Artık de pandemi ve savaş nedeniyle dünya yeni bir ekonomik krizle karşı karşıya. Hükümetler artan enflasyona karşı birtakım adımlar atmaya başladı. Bugün yaşadığımız krizi nasıl pahalandırmak gerekiyor?
Bugün yaşadığımız kriz, ekonomik faaliyetlerin çok değerli kısımlarını durduran Covid kapanmalarıyla direkt ilişkili. Artık ise bundan çıkıyoruz. Dünya çapında devletlerin ekonomileri canlandırmak için büyük müdahaleleri olmasaydı, Covid’in ekonomik tesiri çok daha şiddetli olurdu. Covid devrinde yapılan ekonomik teşvikler, barış vaktinde tarihî olarak dünyada eşi görülmemiş seviyedeydi. Abartmıyorum, hiç böylesi görülmedi.
Artık olan ne? Birincisi, Covid pandemisi hala yayılıyor olmasına rağmen, kapanmalardan, Covid iktisadından çıkış sürecindeyiz. Bir yanda karşı karşıya kaldığımız bu kapanmalar sonucunda arz kıtlığını, üretimin çöküşünü yaşıyoruz ve bu her biçimde ortaya çıkıyor.
Yapılan büyük teşvikler ekonomiyi ‘patlatıyordu’. Teşvik programının evreli olarak sonlandırılması sonucunda ekonomik yavaşlama yaşıyoruz.
Büyük oranda Covid yüzünden mi? Covid şartları belirledi. ABD’de Covid iktisadında her şeyi ele aldığımızda, genel teşvik düzeyi GSYİH’nin yüzde 40’ına denk geliyordu; İkinci Dünya Savaşı’ndakinden bile büyük bir oran. Artık ise bu yok oluyor. Bir başka örnek ise, çocuklu ailelere kayda paha bir yardım yapılıyordu. ABD’de çocuk yoksulluğunu bir yılda yarıya indirecek gücümüz var. Bu bize istediğimizde yapabileceklerimizi gösteriyor. Artık ise bu program ortadan kaldırıldı; bu yüzden çocuk yoksulluğu tekrar artmaya başladı.
Türkiye’de de büyük bir enflasyon sorunu var. İktisat idaresinin uyguladığı düşük faiz siyaseti karşısında Türk Lirası tarihin en bedelsiz devrini yaşıyor. Türkiye ile ilgili izleniminiz nedir?
Anladığım kadarıyla Türkiye’de enflasyonun en büyük sebebi döviz kuru. avro ve dolara bağlı olarak liranın bedel kaybetmesi ithalatı daha kıymetli hale getiriyor, bu da yurt içi fiyatları artırıyor. Merkez Bankası’nın faiz oranlarını düşürmesi paranın pahasının düşmesine, hasebiyle ithalat fiyatlarının yükselmesine, bu da tüm iktisada yayılmasına sebep oluyor.
ENFLASYONUN TAHLİLİ NEOLİBERALİZMDEN UZAKLAŞMAK
Enflasyonla uğraş için nasıl bir siyaset geliştirilmeli?
Tedarik zincirindeki problemlerin büyük kısmı önümüzdeki 6 ay ila bir yıl ortasında kendi kendine çözülecektir. Fiyat artışları garantiye alındı. Hasebiyle daha yüksek fiyatlı bir iktisada hakikat ilerlemeli ve bu kurallar altında faaliyet göstermeliyiz. Yaklaşık 40 yıldır neoliberalizm kurallarının temel bir özelliği personellerin güç kaybetmesi ve fiyat artışı alamamasıydı. Artık ise bu yaşanan ekonomik yapı için büyük bir çıkar. Mütevazi fiyat artışları almaya çalışan personellerin tek desteği enflasyondur. Zira işletmeler emekçilerin hiçbir vakit fiyat artışı almasına alışık değiller, bu yüzden fiyatları artırıyorlar. Dediğim üzere “iyi huylu enflasyon kaynağı” budur. Çalışanların fiyat artışı alması, işletmelerin kesinlikle fiyatları yükseltmesi gerektiği manasına gelmiyor. Bunun alternatifi olarak işletmeler ya üretkenliklerini artıracaklar ya da daha az kâr elde edecekler; bu da neoliberal yapıdan uzaklaşmak demek.
Güç konusuna gelirsek. Güç fiyatları daha yüksek olmalı. Güç üretmek için fosil yakıtların tüketilmesi sebebiyle bir iklim krizi yaşıyoruz. Şahsî olarak, daha fazla tüketime sebep olacağı için petrol ve akaryakıt fiyatlarının düşmesini desteklemiyorum. Bunu yerine, ABD Kongresi’ne sunulan bir önergedeki üzere petrol şirketlerinin kârlarının vergilendirilip bu vergilerin insanlara dağıtılmasıyla daha da yükselecek fosil yakıt gücü fiyatlarının bir kısmının telafi edilmesini önerebilirim. Birebir vakitte insanları enerjiyi daha verimli kullanmaya, akabinde daha ucuz olan pak, yeşil enerjiyi, güneş, rüzgâr gücünü kullanmaya teşvik etmeyi önerebilirim. Bunlar hakikaten fosil yakıt gücünden daha ucuz.
Uzmanlık alanınız “Yeşil Enerji” ve “Yeşil iktisat. Pekala “Yeşil Ekonomi” yeni kapitalizm midir?
Soldan birisi olarak bana nazaran, iklim krizini kapitalizm içerisinde çözmemiz gerektiğini düşünüyorum, zira sosyalist bir iktisada geçiş yapmayı beklemek için fazla vaktimiz yok. Bu geçiş uzun sürecek. 1930’lardaki Büyük Buhran’da yapılan “Yeni Mutabakat” üzere “Yeni Yeşil Mutabakat” da kapitalizm içerisindeki eşitlikçi bir program.
“Şu anki mevcut kurumlar neler? Kurumlardaki mevcut politik çerçeve içinde nasıl çalışabiliriz?” diye düşünüyoruz. Ve evet, bu kapitalist ve kâr elde edecek “yeşil güç şirketleri” olacağı manasına geliyor. Aslında bu şirketleri yatırım yapmaya teşvik etmek istiyoruz. Olacak şeylerden biri; şayet yeşil kapitalisti teşvik ve sübvanse ediyorsanız, o vakit çalışma standartları ve etraf standartları oluşturabilirsiniz. Bu bölümlerde istihdamda büyük bir artış olacağı için personelin gücünü, sendikalaşmayı genişletmek için bir fırsat olacak. Devlet dayanağı alacaklar. Bu dayanağı düzgün çalışma standartları oluşturmaya koşullandırabiliriz. Örneğin ABD’de uzun müddettir kamu ihaleli, devlet kontratlı inşaat işlerinde çalışanların çalışma standartları çok âlâ. Devlet işinde inşaat personeli olarak çalışırsanız, yalnızca saf piyasa iktisadında olması sebebiyle düzenlemeye tabi olmayan bir işe nazaran iki kat fazla para kazanırsınız. Durumu buna benzetebiliriz. Büyük ölçekli yeşil yatırımlar – ki bunlara mutlaka muhtaçlığımız var- olacaksa, birebir vakitte bu mutabakatın bir modülü olarak çalışma standartlarını da ekleyebiliriz.
Yeşil Ekonomi’ye geçişin emekçi sınıfı üzerindeki tesiri ne olur?
Yeşil İktisat alanında araştırmalarıma birinci başladığımda, tam da bu bahis üzerine çalışmalar yaptım. Zira yeşil iktisada geçiş yapmanın öncülü bir sürü iş alanını sonlandırmak olacak ve bu da işsizliğe sebep olacak. Münasebetiyle iş ile etraf ortasında bir seçim yapmak zorunda kalacağız. Araştırmam bunu anlamak üzerineydi. Sonuç ise yeşil ekonomiyi kurmanın aslında yeni iş alanları yaratmada devasa bir kaynak yaratacağı tarafında oldu. Beşerler yeni bir güç kesimine ve buna bağlı faaliyetlere yatırım yapacaklar. Bu yatırımlar; rastgele bir yatırım da yeni iş alanları yaratacak.
Sakız fabrikasına yatırım yaparsanız, sakız fabrikasında çalışacaklara iş imkânı yaratırsınız. Bu yeşil güç için de geçerli. Hatta benim ve çalışma arkadaşlarımın yaptığı araştırmalar hatırı sayılır iş fırsatları yaratacağını gösterdi.
Bu sırada fosil yakıt sanayisinin giderek yok olması gerektiğini biliyoruz. Buradaki iş alanları da yok olacak. Bu yüzden iki şeyi birbirine karıştırmamalıyız. Burada tüm işler değil, fosil yakıt sanayisindeki işler kaybolacak. Fosil yakıt sanayisindeki işlerde çalışanların öbür işlere geçiş yapmalarını sağlayacak geçiş programları yapmalıyız. Bu programlar iş bulma garantisi içermeli ki yeni işleri olacağını bilmeliler. En az tıpkı fiyatı alacakları fiyat garantilerini, emeklilikleri garanti altına almayı içermeli. Muhtaçlık duyulan mesleksel eğitimi, hatta gerektiğinde yer değiştirme imkanlarını içermeli. En kritik nitelikler bunlar.
ABD’nin en fakir ve kömüre en bağımlı eyaleti olan Batı Virginia’da çalışmalar yaptım. Ve çalışmalar şunu gösterdi ki, bu en fakir, kömüre bağımlı eyalette bile kömürde yeşil güce geçiş yapıldığında, iş bulma imkânlarında büyük bir artış gözlemliyoruz.
Güç sanayisindeki şirketlerin bu geçişe razı olduklarını düşünüyor musunuz?
Petrol şirketleri, kömür şirketleri katiyen değil. Neden olsunlar? Bu onların işi. Öteki şirketler için ise, razı olmamaları için bir sebep yok. Bu aslında yeni işletmelerin büyümesi için büyük bir fırsat. Hatta yeşil iktisadın niteliklerinden birisi büyük, tekelci güç işletmelerinden, elektrik hizmetlerinden çok daha küçük alanlarda çalışabilmeleri. Küçük çapta iş birlikleri, toplumun kullanımı için güneş gücü sağlanabilir. Tüm bunlar mümkün ve ortaya çıkmaya başladılar.
ABD’de bile, ne gariptir ki yeşil gücün en büyük kaynaklarından biri, ekseriyetle Cumhuriyetçilere oy veren Orta-Batı eyaletlerindeki çiftçiler. Tarım topraklarına kurdukları rüzgâr türbinleriyle faydalanıyorlar. Rüzgâr türbinleri elektrik üretiyor, onlar da daha fazla para kazanıyor. Bu biçimde iş birlikleri yapabilirsiniz. Bunlar yeni işletme mülkiyeti biçimleri için ortaya çıkan fırsatlardan kimileri. İş birliği yapan, sosyalist ya da kapitalist, hiç fark etmez.
Orta-Batı eyaletlerindeki cumhuriyetçi çiftçilerin bunu yaptıklarını söylediniz, lakin bunu somut bir yarar elde ettikleri için yapıyorlar. Başkalarına nasıl göstereceğiz?
Burada sizin yaptığınız işin, bu kıssaları yayan insanların yaptıklarının kıymeti ortaya çıkıyor. Orta-Batı’daki çiftçilerle ilgili farklı bir nokta, şuurları yaptıkları işten çok kopuk. Bu çiftçilerden hiçbirini ferdî olarak tanımıyorum. Lakin şunu biliyorum ki, rüzgâr gücünde en ağır kullandıkları “ikili kullanım” dediğimiz şey. Tarım faaliyetlerini yapmaya devam ediyorlar. Lakin artık rüzgâr gücü sayesinde yeni bir gelir kapıları da oldu. Bunun varlığını, azımsanmayacak bir şey olduğunu, yeniden de bir seçim olduğunda yeşil dönüşüme karşı olan Cumhuriyetçilere oy vereceklerini biliyorum. Yani bizim bir vakitler “yanlış bilinç” olarak isimlendirdiğimiz bu durumu anlamak için biraz derinine inmemiz ve bunun üstesinden gelmemiz gerekiyor. Yeniden de kritik noktalardan biri; beşerler istikrarlı bir yeşil dönüşümün işleri, güç maliyetlerini düşürmesi, toplum sıhhati ve iş imkânları yaratması üzere birçok şeyi anladıklarını düşünüyorum.
HER ALANDAKİ EŞİTSİZLİK 10 KAT ARTTI
Her alanda bir eşitsizlik kelam konusu. Bir yandan gelir eşitsizliği sürerken, karbon salımında da zenginler büyük hisseye sahip. Bu eşitsizlikler nasıl önlenebilir?
Etraf meselelerinden bağımsız olarak, neoliberalizm altında yaşanan eşitsizliğin düzeyi gözler önünde, değil mi? Bundan 50 yıl evvel gelir büyük bir gelir adaletsizliği vardı. Fakat şimdikiyle karşılaştırılamaz bile. Tekrar ABD’yi ele alalım. 1970’te ortalama bir CEO, ortalama bir çalışandan 20 kat fazla kazanıyordu. Ortalama bir çalışanın yıllık geliri günümüzün parasıyla 50 bin dolar iken, ortalama bir CEO’nun yıllık geliri 2 milyon dolardı. Artık ise ortalama bir personel tekrar 50 bin dolar kazanırken, ortalama bir CEO 20 milyon dolar kazanıyor. Yani eşitsizlik 10 misli olmuş. Tekrar söylüyorum, bu yeşil iktisattan büsbütün bağımsız. Bu yüzden bu büyük eşitsizliği ortadan kaldırmak için neoliberalizmi yenmemiz gerekiyor.
Zenginler tabiatı gereği fakirlerden daha fazla tüketiyorlar. Daha eşitlikçi bir dönüşüm yolu yaratmak istiyoruz. Akabinde bu zenginlerin yeşil güç tüketmelerini sağlamalıyız. Gelecekte tekrar güçlü beşerler olacak. Hala yatları olacak, uçaklarla daha fazla gezmeye devam edecekler. Lakin vakitle; birincisi eşitsizlikleri azaltacağız; ikincisi düşük gelirle yüksek geliri tanımlayan denklemden en azından karbon salımını çıkaracağız.
Ukrayna’da yaşanan savaş bir güç krizini tetikledi. Bilhassa Avrupa’da akla gelen birinci tahlil nükleer güç oldu. Bunu nasıl değerlendirirsiniz?
Nükleer güç konusunda savaştan çıkardığım ders; nükleerin berbat bir tahlil olduğuna daha da ikna oldum. Neden? Şöyle, Putin ne yaptı? Birinci dört gün içerisinde Çernobil’e gitti. Direkt Çernobil’e gitti, orayı ele geçirdi ve orayı bir silah olarak kullanabilir. Çernobil’deki faaliyetler durdurulmuş olmasına karşın, hala yüksek sıcaklık yakıtları var. Bu yakıtların soğuk tutulması gerek ve bu da elektrik sayesinde sürdürülüyor. Şayet Putin elektrikleri bir günlüğüne kapatırsa, bu nükleer çubuklar tekrar ısınarak patlar ve etrafa radyasyon yaymaya başlar. Bunu yapmadı. Yapabilirdi. Ve bildiğiniz üzere dünyada ‘Putinler’ olacak. Tek ‘kötü adam’ o değil. Sonsuz nükleer gücü olan bir dünya kurmak, bu son derece büyük tehlikeler için fırsat yaratacak. Bu yüzden nükleer uzun vadeli bir tahlil değil. Yenilenebilir güç için daimî bir yoğunluk ve kararlılık göstermemiz lazım, zira pak ve inançlı olan bu. Nükleerin pak olduğunu ve hiçbir karbon salımı olmadan elektrik ürettiğini söyleyebilirsiniz; fakat inançlı değil ve hiçbir vakit da olmayacak.
***
GLOBAL ENFLASYONU ARTIRAN ÜÇ FAKTÖR
Global iktisatta enflasyon riski büyüyor bunun nedenleri nedir?
Genel enflasyonda üç faktör var. Birincisi tedarik zincirindeki problemler. Otomobil örneğindeki üzere, bilgisayar çiplerindeki eksiklik araç üretmeyi zorlaştırıyor, bu da ikinci el araç fiyatlarını yükseltiyor. Zira yeni araç yapacak tedarik sağlanamıyor.
İkincisi, bildiğiniz üzere Covid ekonomiyi çöküntüye uğratıyordu. Ekonomik çöküntü işsizliğin artmasına, bu da emekçilerin toplu mukavele gücünün azalmasına ve maaşların düşmesine sebep oldu. Teşviklerle birlikte süratle güzelleşmeye giden iktisatla, çalışanların toplu mukavele gücü ve maaşları arttı. En azından aşina olduğum ekonomilerde durum bu türlü. Bu ikinci faktöre “iyi huylu enflasyon kaynağı” diyorum, zira çalışanlar maaş artışını hak ediyor.
Üçüncüsü ise güç. Tekelci bir güç piyasasında tedarik zincirinin bozulmasına şahit olduk. Şirketlerin bu durumlarda fiyatları arz-talep deneyimlerinin önerdiğinin çok daha üzerine çekebilme gücü var. Örneğin ABD’de perakende akaryakıt fiyatları bir buçuk yıl öncesine nazaran yüzde 150 daha fazla. Olanları arz kıtlığı temeli dışında tartışmak için hiçbir sebep yok. Şirketler, arz kıtlığından fiyatları yükselterek çıkar sağlayanlar.
***
ROBERT POLLİN KİMDİR?
Prof. Dr. Rober Pollin, Massachusetts Amherst Üniversitesi’nde iktisat profesörlüğü yapıyor. Ayrıyeten Üniversite bünyesinde kurulan Politik İktisat Araştırma Enstitüsü’nün (PERI) kurucu eş yöneticiliğini yürütüyor. Pollin Güç ve Donanım (PEAR) isimli yeşil güç firmasının da kurucusu. Amerika Güç Departmanı, Memleketler arası Çalışma Örgütü, Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü ve öbür birçok kuruma yeşil iktisadın kurulması konusunda danışmanlık yapan Pollin, Nisan 2022’de ABD hükümetine fosil yakıtların basamaklı olarak kaldırılmasını ve pak güce geçişi sağlamak için ABD’nin önde gelen üç petrol şirketi olan ExxonMobil, Chevron ve ConocoPhillips’in denetim paylarının satın alınmasını tavsiye etti. Pollin’in en kıymetli yapıtları ortasında, Noam Chomsky ve C. J. Polychroniou ile birlikte 2020’de yayımladığı İklim Krizi ve Global Yeşil Yeni Nizam – Gezegeni Kurtarmanın Politik İktisadı bulunuyor.