ANKARA – On binlerce insanın vefatına neden olan Maraş ve Hatay merkezli sarsıntıların yaralarını sarma gayretleri sürüyor. Sarsıntının üzerinden yaklaşık iki ay geçmesine karşın barınma meseleleri devam ediyor. Seçimlerden evvel başlayan yeni konutların temel atma imgelerinin gölgesinde kelam konusu zelzelenin iktisada tesiri de hesaplanmaya çalışılıyor.
Seçimlerde argümanlı olan Millet İttifakı’nda yer alan DEVA Partisi’nin İktisat ve Finans Siyasetleri Lideri İbrahim Çanakçı’ya nazaran sarsıntının ekonomik maliyetinin karşılanması mümkün lakin mevcut hükümet bunu yapamaz.
‘EYLEM PLANLARIMIZ ORTASINDA AFET İDARESİ TEMEL BAHİS BAŞLIKLARINDAN OLDU’
“1999 sarsıntısının ekonomik MR’ı” olarak nitelendirilen Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan durum tespit ve ekonomik maliyet raporuna katkı sunan isimler ortasında yer alan DEVA’lı Çanakçı, Maraş ve Hatay merkezli zelzelelerin ekonomik yaralarını sarmanın yollarını ve Millet İttifakı olarak seçildikleri takdirde atacakları adımları anlattı:
DEVA Partisi’nin hazırladığı aksiyon planlarının birincisi Afet Hareket Planı’ydı. Bu hareket planının ‘ilk plan’ olarak tercih edilmesinin sebebi neydi?
Biz 22 alanda hareket planı hazırladık. Afet idaresi Türkiye’nin çok kıymetli bir sorunu. Yalnızca Kahramanmaraş sarsıntılarından sonra gündeme gelen bir mevzu değil. 1999 Marmara Depremi’ni yaşadık ve uzunca bir mühlet zelzele riski gündemde kaldı. Maraş sarsıntılarıyla ilgili öngörüler, değerlendirmeler de daima gündemdeydi. Türkiye’nin afet idaresini müstakilen ve kıymetli bir bahis başlığı olarak ele almaya muhtaçlık vardı. Yalnızca zelzele de değil, sel, orman yangınları üzere öbür afet çeşitlerinin de çok ağır yaşandığı bir ülke. Bu alanın boş bırakılması düşünülemezdi. Bu yaklaşımın bir kesimi olarak afet idaresini aksiyon planlarımız ortasına temel husus başlığı olarak aldık. 17 Ağustos Marmara Depremi’nin yıldönümünde, 2021’de yayınladık. Afet idaresi bizim parti programımızın da çok değerli bir kesimiydi.
ÇÖZÜM RAPORUNUN ÜÇ AMACI
Devlet Planlama Teşkilatı tarafından 1999 sarsıntısına dair durum tespit ve ekonomik maliyet raporu yayımlanmıştı. Siz de buna katkı sunmuştunuz. DEVA başkanı Babacan’ın tabiriyle o rapor ‘1999 zelzelesinin ekonomik MR’ı’ niteliğindeydi. 6 Şubat Maraş Sarsıntısı için benzeri bir çalışma yaptığınızı biliyoruz. Bu çalışmada bir sonuca ulaştınız mı? 2023 Maraş Depremi’nin ekonomik MR’ı bize ne anlatıyor?
Yayınladığımız Maraş Merkezli Zelzeleler Kıymetlendirme ve Tahlil Raporu’nun üç maksadı vardı. Birincisi sarsıntının mali boyutunu belirlemek, ikincisi Maraş merkezli sarsıntının yaralarını sarmak için hükümetin ne yapması gerektiğini ortaya koymak; üçüncüsü de geleceğe dönük afet risklerinin azaltılması ve afetle çaba alanında atılması gereken adımları ortaya koymaktı.
‘DEPREMİN MADDİ HASARI MARMARA ZELZELESİNDEN EN AZ 2-3 KAT YÜKSEK’
Maraş sarsıntısının ekonomik boyutuyla ilgili TÜRKONFED, Dünya Bankası, TEPAV’ın yaptığı nitelikli çalışmalar var. Bu çalışmalar sarsıntının maddi hasarının 100 ila 150 milyar dolar ortasında olduğunu ortaya koyuyor. Siz de Devlet Planlama Teşkilatı’nın (DPT) 1999 raporuna referans verdiniz. Şu anda DPT’nin kalan izlerinin yer aldığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı da resmi bir çalışma yaptı. Orada da zelzelenin maliyetinin 104 milyar dolar olduğu ortaya konuldu. Münasebetiyle sarsıntının maddi hasarı çok çok büyük. Marmara Depremi’nden yüksek. Can kaybı, bina hasarı, alt yapı hasarı Marmara Sarsıntısı ile karşılaştırıldığında en az 2-3 kat yüksek. Mali boyutu da en az o derecede yüksek.
‘DEPREMİN EKONOMİK MALİYETİNİN KARŞILANMASI MÜMKÜN LAKİN BU HÜKÜMETİN YAPABİLECEĞİ BİR ŞEY DEĞİL’
1999 zelzelesinin ekonomik izlerini hala hissediyoruz. Bu devir hayata konan vergilerin kullanımı tartışmalıydı, sizin de buna dair tenkitleriniz vardı. Artık Maraş merkezli sarsıntının akabinde bu maliyetin toplum tarafından nasıl karşılanacağı da merak ediliyor. Bu maliyetin telafisi mümkün mü? Zelzele bölgesinin ekonomik açıdan toparlanması için atılması gereken adımlar ne?
Depremin ekonomik maliyetinin karşılanması mümkün. Lakin bu mevcut hükümetin yapabileceği bir şey değil. Bilhassa ekonomik maliyetin finansmanı dendiğinde elde birkaç temel kaynak var. Öncelikle harcamaların tekrar ele alınması lazım. Bunu hükümetin yaptığını görmüyoruz. Hükümet harcamalarda bir tasarruf programı ortaya koymadı. Evet, Türkiye’nin bütçesi çok esnek bir bütçe değil, bunu kabul etmek lazım lakin yeniden de tasarruf edilebilecek harcama kalemleri var, yatırım harcamalarında, cari harcamalarda ve transfer harcamalarının bir kısmında.
‘HÜKÜMET HALA ‘BENİM ÖNCELİĞİM KANAL İSTANBUL DEĞİL, ZELZELENİN YARALARINI SARMAKTIR’ DEMİYOR’
Dolayısıyla burada yaklaşım şu olmalı; sarsıntının yaralarını sarmak ve Türkiye’yi zelzeleye hazırlıklı hale getirmek birinci öncelik olmalı. Ona nazaran de harcamalar tekrar ele alınmalı. Bu harcamalarda hükümet kayda paha bir tasarruf yapabilir. Yaklaşık 600-700 milyar liralık bir havuz kelam konusu. O havuzdan yüzde 10 tasarruf etseniz 70, yüzde 20 tasarruf etseniz 140-150 milyar liralık kaynak ortaya koyabilirsiniz. Fakat hükümetin bunu yaptığını görmüyoruz. Hükümet hala “Kanal İstanbul benim önceliğim değildir, ben bu projeyi askıya alıyorum. Benim birinci önceliğim sarsıntının yaralarını sarmaktır” demiyor. Bu türlü bir adım bir kaynak ötesinde bir ileti niteliği de taşıyor. Lakin bu adım atılmıyor.
‘ÜLKEDE YATIRIMI BATIRACAK ADIMLAR’
İkinci kaynak da olağan ki vergilerdir. Çalışanlar üzerindeki, dar ve sabit gelirler üzerindeki yükü artırmadan atılabilecek vergi adımları var. Bunların başında da imar rantlarının vergilendirilmesi geliyor. Hükümet bu mevzuda da rastgele bir gayret ortaya koymuyor. Attığı adımlar da ülkede yatırımı baltalayacak adımlar. Vergi istisna ve muafiyetleri ile ilgili adımlar atıldığını görmüyoruz örneğin.
‘GERÇEKÇİ PROGRAM VE ŞEFFAFLIK OLMADIĞI İÇİN YURT DIŞI FİNANSMANA ULAŞMAKTA ISTIRAP YAŞANIYOR’
Üçüncü kalem de yurt dışından uygun şartlı ve uzun vadeli finansman. Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, İslam Kalkınma Bankası üzere çok taraflı kalkınma bankalarından kaynak temin etmek mümkün. Sarsıntı harcamalarında kullanmak üzere uzun vadeli, uygun şartlı tahvil ihraçları mümkün. Lakin hükümetin zelzele bölgesi ile ilgili hem gerçekçi, dengeli bir programı olmadığı için hem de şeffaflık noktasında külfetleri olduğu için bu kaynaklara erişimde de ezalar yaşanıyor. Öte yandan bağış, hibe ve harcamalar konusunda adımlar atılabilir fakat hepsinde şeffaflık çok değerli. Artık bir afet fonu kuruldu. Bu afet fonunun hem gelirleri net değil hem şeffaflık ve kontrol noktasında da olması gerekenden çok uzakta.
‘PARÇA KESİM HAREKET ETMEK HAKİKAT DEĞİL’
Özetle eldeki imkanlar harcamaları önceliklendirmek, imar rantları başta olmak üzere yeni gelir kaynakları oluşturmak ve uzun vadeli iç ve dış finansman araçlarını devreye sokmak. Bunların olabilmesi için de dengeli bir program olması lazım. Onun için biz diyoruz ki zelzele bölgesi ile ilgili tekrar imar, inşa ve kalkınma programı olmalı. Bu türlü kesim parça hareket etmek hakikat bir yaklaşım değil. Bu türlü bir program ortaya koyarsanız kaynakları da hem içeriden hem dışarıdan mobilize edebilirsiniz.
‘ÜRETİM OLMADAN BÖLGEYE DÖNÜŞLERİ SAĞLAMAK MÜMKÜN DEĞİL’
Bölgeyi ayağa kaldırmak, ticari hayatı canlandırmak için atılması gereken adımlar var. Kimi adımlar atıldı fakat kâfi değil. Kamu alacak tahsilinin durdurulması çok kıymetli. Kredi Garanti Fonu Programı’nın iki katına çıkartılması çok değerli. Ticari hayatı canlandıracak adımlar var ayrıyeten tarım ve hayvancılığın desteklenmesi gerekiyor. Bilhassa yem, tohum, ilaç, gübre, damızlık hayvan takviyesi üzere hususlarda hükümetin daha ileri adımlar atması gerekiyor. Bölgedeki yatırımları güçlü bir formda desteklemek gerekiyor. İstihdamla ilgili de özel adımlar mecburî. Burada üretim olmadan bölgeye dönüşleri sağlamak mümkün değil.
‘HÜKÜMET KONUTLARI SÜRATLİ YAPACAĞIM DİYE GÜVENLİĞİ TEHLİKEYE ATIYOR’
Maraş sarsıntılarının akabinde afet öncesi alınacak tedbirler daha çok konuşulmaya ve tartışılmaya başlandı. Bilhassa İstanbul konusunda önemli bir tasa var. İttifak olarak mümkün afetlere hazırlık için neler yapıyorsunuz/yapacaksınız?
Millet İttifakı olarak bir sarsıntı komitesi oluşturduk. Zelzele çerçevesinde öteki partilerin tekliflerini birleştirdik. O da ilerleyen günlerde hem başkanlar tarafından hem de partilerin temsilcileri tarafından kamuoyuna yansıtılacaktır. Vatandaşlarımıza bilhassa süreksiz barınma, beslenme, sıhhat, hijyenle ilgili daha güzel imkanlar sağlanması gerekiyor. Kalıcı konutlarla ilgili daha gerçekçi, daha hakikat plan ve program ortaya koymak gerekiyor. Bunları hem kısa hem ucuz yapmak hem de inançlı olması çok kıymetli. Süratli yapacağım diye güvenlik ve maliyet noktasında yanlış yapmamak gerekiyor. Şu an hükümet konutları süratli yapacağım diye hem güvenliği tehlikeye atıyor hem de ortaya çıkan maliyetler resmi maliyet sayılarının çok üzerinde.
‘AFAD’IN SİL BAŞTAN YİNE DÜZENLENMESİ GEREKİYOR’
Afet idaresi ve Türkiye’nin bu hususta güçlendirilmesi için öncelikle afet idare anlayışının değişmesi gerekiyor. Afet olduktan sonra sonuçları yönetmek yerine o sonuçların ortaya çıkmasını engellemek gerekiyor. Ulusal zelzele stratejisi ve hareket planını revize etmek, müdahale planlarını tekrar hazırlamak gerekiyor. Şehircilik ve Afet İdaresi Bakanlığı kurma teklifimiz var. Bunun derhal yürürlüğe konması gerekiyor. AFAD’ın sil baştan yine düzenlenmesi gerekiyor. Liste çok uzuyor. Kentsel dönüşüm ve güçlendirme konusunda da atılması gereken adımlar var. Bizim devreye soktuğumuz “rant İstanbul” yerine “Hayat İstanbul” projesini öneriyoruz. Yalnızca konut yapmak değil bütün toplumsal donatılarıyla bir kapsamlı proje devreye sokmak gerekiyor.
‘EKONOMİK ŞARTLAR AĞIRDI, SARSINTI TABLOYU DAHA DA AĞIRLAŞTIRDI’
Millet İttifakı olarak hazırladığınız Ortak Siyasetler Mutabakat Metni’nde iktisat siyasetleri başlığına ait epey ayrıntılı değerlendirmeler ve vaatler var. Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik durumu, üzerine gelen sarsıntı tesirini ve Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin yarattığı bilinmezlikleri göz önünde bulunduracak olursanız kuvvetli bir sürecin sizi beklediğini söyleyebilir miyiz? Bu süreci nasıl yöneteceksiniz?
Zaten ülkenin ekonomik şartları zelzeleden evvel de çok ağırdı. Sarsıntı bu tabloyu daha da ağırlaştırdı. Meseleler üstesinden gelinemez meseleler değil. Sorun kaynak, bütçe idaresi, önceleme ve temel tercihlerle ilgili. Ortak Siyasetler Mutabakat Metni’nde makro bir çerçeve ortaya koyduk. Enflasyonu tek haneye indirme, büyümeyi yüzde 5’in üzerinde tutma, beş yılda 5 milyon istihdam yaratma, ulusal geliri kişi başına iki katına çıkarma üzere gayeler ortaya koyduk.
‘DOĞRU ADIMLARI ATAN BİR İDARE BU MESELELERİ ÇOK KISA MÜDDETTE ÇÖZER’
Deprem Kurulu olarak yapmış olduğumuz değerlendirmeler çerçevesinde bu gayelerden vazgeçmemizi gerektirecek bir durum kelam konusu değil. Ancak kaynak tahsisimizi, bütçe önceliklerini ve vergilendirme, finansmanla ilgili adımları yeni şartlar altında ele almamız gerekiyor. Bu çerçevede hareket edildiğinde, zati güçlü, itimat duyulan bir program ve takım iş başına geldiğinde bu kasvetleri aşar. Bu hükümet sıkıntılara daima farklı istikametten yaklaştığı için, sarsıntının yaralarını sarmayı bile rant devşirme aracına dönüştürdüğü için, güya işler düzelmez üzere gözüküyor. Lakin şeffaf, dürüst, öncelikleri düzgün belirleyen ve gelir noktasında da hakikat adımları atan bir idare bu problemleri çok kısa müddette çözer. Biz de Millet İttifakı olarak buna talibiz.
‘MESELE PROGRAMSIZLIK’
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın çabucak her gün seçim muştuları açıkladığı bir periyottan geçiyoruz. Tüm bu muştuların iktisada maliyetine ait ne söyleyebilirsiniz? Seçim iktisadının Türkiye’ye yük olduğu/olacağı yorumu yapılabilir mi?
Sıkıntı şu; emeklilerimize yapılan artışlar, çalışanlara yapılan artışlar hiçbir vakit kâfi diyemeyiz. Bu adımların bir kısmı ‘Ortak Siyasetler Mutabakat Metni’nde var, hükümet bunları bir manada kendi planı ve projesiymiş üzere sunuyor. Sıkıntı emeklilere ve çalışanlara yapılan iyileştirmeler değil, bunu hak ediyorlar. Sıkıntı hükümet bunların hiçbirini bir plan, program ve bütçe anlayışı içerisinde yapmıyor. Bunları yaparsınız ve nereden finanse edeceğinizi ortaya koyarsınız. Bilhassa de enflasyon noktasında çok sağlam bir perspektif, plan ve program ortaya koyarsanız bunların hem kamu maliyesine hem de iktisada yükünü dengeleyebilirsiniz. Sorun burada programsızlık, bütçesizlik ve dengeli bir maliye çerçeve ortaya koymamakta.
‘KISIR DÖNGÜYÜ KIRACAĞIZ’
Bu hükümet enflasyonun peşinden maaş ve fiyatları koşturarak bu sorunları halletmeye çalışıyor. Enflasyonu tek haneye düşürecek muteber bir program ortaya koyduğunuzda bu yapılan iyileştirmeler birkaç ayda anlamsız hale gelmeyecek. Hükümet bir düzgünleştirme yapıyor, ortada bir itimat olmadığı için o yapılan iyileştirmeler birkaç ay sonra manasını yitiriyor. Bizim Millet İttifakı olarak savımız bu kısır döngüyü kıracağız. Hem çalışanlarımızın hayat şartlarını güzelleştireceğiz hem de enflasyonu tek haneye indireceğiz. Herkes refahtan hisse aldığını hissedecek.
