Avrupa resminde çocuk oyunları ve oyuncak

Çocukları mevzu alan araştırmalar, bir uzmanlık alanı olarak birinci defa ABD’de yapılmaya başlanmış ve bilim insanlarının karşı görüşler ileri sürdükleri tartışmalı bir bahis haline gelmiştir. Erken tarihli çalışmalar ortasında en bilineni, tarihçi Philippe Ariès’e aittir Ariès, Orta Çağ’da çocukluk kavramının bulunmadığını, çocukluk periyodunun kendine has tabiatı ile gençlikten farklı bir periyot olduğu şuurunun bulunmadığını düşünür. Lakin onun bu mevzudaki görüşleri günümüz tarihçileri tarafından büyük ölçüde kabul görmemektedir.

Orta Çağ boyunca Kilise’nin egemenliği altında bulunan sanat, dinî bahislere tartı verirken, Orta Çağ’ın yaygın çocuk teması, Meryem’in kucağındaki Çocuk İsa imgesi olur (Res. 1). Erken periyodun katı sözlü ikonaları, Rönesans sanatkarlarının doğayı taklit etme ve imgeleri gerçeğine uygun olarak betimleme konusundaki eforları sonucunda tombul, şirin ve ömür dolu bebeklere dönüşmüş, bilhassa 16. yüzyılda çağdaş manadaki çocuk kavramına yaklaşan, tıpkı vakitte anne-çocuk münasebetini yücelten çalışmalar ortaya konmuştur (Res. 2).

OYUNCAK MI TAPINMA ARACI MI?

Sanatta, oyun teması ve oyun oynayan çocukları betimleme geleneği yüzyıllar öncesine uzanmakta, arkeolojik hafriyatlarda ele geçen buluntular, oyuncakların tarihine ışık tutmaktadır. Antik çağlarda üretilmiş olan minyatür objelerin oyuncak mı, yoksa tapınma nesneleri mi olduğu sorusu, alanda çalışan uzmanları düşündürmüş, bu minyatür figürlerin, bu dünyadaki ömürden sonra ölen şahsa eşlik etmesi emeli ile ya da çeşitli dinî hedeflerle tasarlanmış olabileceği üzerinde durulmuştur. Tarihi, çabucak hemen insanlığın tarihi kadar eski olan oyuncakların farklı coğrafyalarda ve farklı kültürlerde benzeri özellikler göstermesi ise dikkat caziptir.

Avrupa fotoğraf sanatında çocuk ve oyun teması temel alındığında birinci akla gelen fotoğraf, hiç kuşkusuz Yaşlı Pieter Bruegel’ın Çocuk Oyunları’dır (Res. 3). Çağdaş çağda Bruegel’ın bu fotoğrafına farklı yorumlar getirilmiştir; birtakım eleştirmenler fotoğrafın görsel bir oyun ansiklopedisi olduğunu söz ederken, birçok bilim insanı ise fotoğrafın alegorik bir içeriğe sahip olduğunu ileri sürmüştür.

OTTO DİX’İN TOPAÇLA OYNAYAN ÇOCUĞU

Oyun araçları ve oyuncak tarihi istikametinden bakıldığında 16. yüzyılda oynanan bu oyunların ve kullanılan oyun araçlarının büyük kısmının çok daha eski tarihlerden o güne geldikleri anlaşılır. Örneğin çember üzere topaç da eski çağlarda kullanımı yaygın olan bir oyun objesidir. Araştırmacılar, M.Ö. 1400’lerde Mısır’da topaç kullanıldığını, lakin parmakla çevrildiğini, bir iple çevrilmesinin ise Çinliler tarafından bulunduğunu belirtir. Antik Yunan’da yaygın bir oyun aracı olan topaç, çember üzere oyun araçlarının gençler tarafından da kullanıldığı bilinmekte, periyodun seramik yapıtları üzerinde örnekleri görülmektedir. 20. yüzyıl sanatkarı Otto Dix bir fotoğrafında, topaç ile oynayan çocuğunu göstermiştir (Res. 4). Bu fotoğraf, etraflarını saran dünyada her şey vakit içinde ne kadar değişirse değişsin, çocukların kimi eğlenme ve oyun anlayışlarının tıpkı kaldığını doğrular niteliktedir.

Çocukların eğlenceli buldukları, üfleyerek hava baloncuğu yapma oyunu da Avrupa fotoğraf sanatında kendine yer bulmuştur. Bu oyun, görünen manası ve emeli dışında alegorik bir manaya da sahiptir. Bir vanitas olarak hava baloncukları, dünyasal hayatın geçiciliğini ve kısalığını simgeler. Kaynağında Latince ‘Homo bulla’ kelamı yatar. Betimlemelerde baloncuklar, putto’lar ya da çocuklar tarafından üflenmektedir (Res. 5).

Hollandalı hukukçu ve şair Jacob Cats, “Evlilik” isimli yapıtında çocukları, hayvanların şişirilmiş idrar torbasından yapılan balon yahut topla oynarken gösteren fotoğrafların, boş ve dünyasal uğraşları eleştirdiğini ileri sürer. Balonda açılan küçücük bir delik, topun sönüp büzülmesine neden olur ve oyuncağı kullanılamaz hale getirir. Cats’a nazaran baloncuklar birebir vakitte, kısa bir mühlet için devam ettikten sonra son bulan çocukluk devrinin de simgeleridir.

Yaşlıdan gence, köylüden aristokrata kadar sınıf ve cinsiyet ayrımı olmaksızın herkesin katıldığı kış sporları Hollandalı sanatkarlara bahis olmuş, buz üzerinde oyun oynayan çocuklar ve yetişkinler Kuzey fotoğrafında sıklıkla yer almıştır. Hendrick Avercamp bunun sayısız örneğini vermiş, kış fotoğrafları ve mevsim etkinliklerini kaydetme konusunda ustalaşmıştır (Res. 6). Kış mevsiminde kanallar ve göller donduğunda kızak ve paten kaymak için uygun bir yer oluşturur, kimi vakit çeşitli yarışlar düzenlenirdi. Erkek çocuklar ve yetişkin erkekler tarafından oynanan golf, sevilen bir oyun olması nedeniyle golf topu üreten farklı bir iş kolu gelişmiş, içi inek kılı ve yünle doldurulan beyaz deriden toplar ve golf sopaları, işlerinde ustalaşmış belli üreticiler tarafından üretilmiştir. Buz pateni üretiminin de tekrar 17. yüzyıl Hollanda’sında özel bir iş kolu haline geldiği görülür.

OYUNCAK BEBEK: ÇOCUKLAR VE BAYANLAR İÇİN…

Avrupa’da çocuklar için oyun araçlarının üretimi, 18. yüzyılda sürat kazanır. İngiliz toplumu John Locke üzere eğitimciler sayesinde oyun kanısına daha sıcak bakmaya başlamış, cümbüşün işin içine katılmasıyla birtakım derslerin daha kolay öğrenilebileceği anlaşılarak bilhassa üst sınıflarda oyuncağa karşı talep artmıştır. Çocuklar kadar yetişkin bayanların da ilgi duydukları oyuncak bebek konutları, 17. yüzyıl Hollanda ve Almanya’sında ağır olarak üretilmiştir. O periyodun domestik hayatı hakkında da bilgi veren bu oyuncakları varlıklı aileler tarafından çocuklarına ikram olarak sipariş edilirdi. (Res. 7) Birebir vakitte varlıklı yetişkin bayanların da hobisi olan bu konutlar, birden fazla defa oyuncak olanlara nazaran daha ince bir işçilikle periyodun önde gelen el sanatı ustaları ve sanatkarları tarafından tasarlanır, bir tıp statü ve zenginlik belirtisi olarak nesilden jenerasyona aktarılırdı. Bayanlar, kendi dikiş ve sürece marifetleriyle bebek konutlarını süslerler, arkadaşları ile iş birliği içinde çalışırlar, havlu, yatak kadrosu, halı gibisi eşyaları, kimi vakit monogramlı olarak hazırlarlardı. Bebek meskenleri seçkin ailelerin kızları için, konutun yönetimini ve tertibini öğrenebilecekleri eğitici oyuncaklardı.

Araştırmacılar, MÖ. 2. yüzyılda Mısır’da oyuncak hedefli bebek üretiminin bulunduğundan, antik Yunan’da bebek üreten ustaların varlığından kelam ederler. Kilden pişirilerek üretilen, boyanan ve giydirilen bu bebeklerin hareketli kol ve bacakları olabiliyordu. Birinci Çağ’ın bu kolay oyuncaklarından sonra Orta Çağ’da tahtadan bebekler ve dövme demirden hayvanlar yapılmaya başlanır; hatta Avrupa’da oyuncak endüstrinin temellerinin Orta Çağ’a uzandığı söylenir. Köylerde ve kentlerde yaşayanlar, kolay kilden bebekleri pazar ve panayırlardan hayli ucuz bir fiyattan satın alırlardı. Bunun yanında, gösterişli ve ihtimamlı giysileri olan oyuncaklar da yapılıyordu. (Res. 8) Bu oyuncaklar daha varlıklı kesite hitap etmekteydi. 16. yüzyılda Almanya’nın Nuremberg bölgesi, ormanları nedeniyle oyuncak bebek üreten kıymetli merkezlerden biri haline geldi. Oyuncak tarihini bahis alan tüm kaynaklarda Alman oyuncakçılığının değerli bir yer tuttuğunu görebiliriz. Bunun en önemli nedeni, Almanya’nın Batı dünyasında oyuncağı nizamlı bir sanayi eserine dönüştüren birinci ülke olması ve birinci büyük oyuncak üreticilerinin Kuzey Almanya’da ortaya çıkmasıdır.

19. yüzyıl Avrupa’sında Almanya, oyuncak üretiminde ve dış satımında dikkati çekerken, bilhassa Nuremberg kenti erken tarihlerden itibaren kıymetli bir oyuncak üretim merkezi oldu. 19. yüzyılın başlarında oyuncak bebek üretiminde tutkallı kâğıt hamuru kullanılmaya başlanmış, 1820’lerde Thüringen’de porselen endüstrinin tesiriyle porselen bebekler üretilmiştir. 1880’lerde bebeklere eklemler ve uyuyan gözler dışında ses de eklenmiş, Sonneberg bebekleri, Avrupa’da ve Amerika’da 19. yüzyılda ağır ilgi görmüştür. 19. yüzyılın birinci çeyreğinde Sonneberg, dünya oyuncak piyasasının bir numaralı oyuncak üreticisi durumuna gelmiş, yüzyıl sonunda bu bölgede birden fazla kendi konutlarında olmak üzere 40.000 bireye oyuncak üretiminde istihdam sağlanmıştır.

OYUNCAKLARIN ALTIN ÇAĞI

Fransız Jumeau oyuncak fabrikası 1842 yılında, Alman pazarı ile rekabet edecek kadar gelişmiş, Fransız üreticilerin ürettikleri oyuncak bebekler, süslü giysileri, bağcıklı ayakkabıları, sempatik boneleri ve eldivenleriyle adeta Paris’in son modasını takip etmiştir. 19. yüzyıl, çocuk oyuncakları açısından altın bir çağdır denilebilir. Yüzyıl başından itibaren oyuncaklar sayı ve çeşitlilik bakımından değerli bir gelişme kaydetmiş, varlıklı aileler çocukları için oyuncak dükkânlarından alışveriş ederken, fakirler panayır ve pazarları tercih etmişlerdir. Çocukları, bilhassa de kendi çocuklarını sıklıkla resmeden Fransız Empresyonist ressam Pierre-Auguste Renoir’ın birtakım fotoğraflarında de oyuncak üretiminin 19. yüzyılda ulaştığı noktayı gösteren ipuçları yer alır. Bunlardan birinde Renoir’ın oğullarından biri olan Claude’un oynadığı küçük oyuncak figürler, ihtimamlı işçilikleri ile dikkati çeker (Res. 9).

Fakir bölüme hitap eden daha ucuz oyuncaklar ise pazar ve panayırlar dışında, kimi vakit sokak satıcıları tarafından dolaştırılarak el otomobillerinde satılırdı. İngiltere pazarındaki oyuncakların büyük kısmı Almanya’dan gelir, geri kalanı İngiltere’nin art sokaklarında üretilirdi. Bristol oyuncakları, fakir sınıf ortasında çok yaygındı. Bristol’da üretilen bu oyuncaklar ahşaptan yontulur tutkalla birleştirilerek boyanır, ekseriyetle otomobil, at, gemi üzere tekerlekli oyuncaklardan oluşurdu. William Mulready’nin 1835 tarihli Oyuncak Satıcısı bahsin örneklerinden biridir (Res. 10). Seyyar bir sokak satıcısının, elinde tuttuğu oyuncağı küçük bir çocuğa beğendirmek ümidiyle uzattığı görülür.

Her periyotta, çalışmak zorunda olan ve vaktinin büyük kısmını çalışarak geçiren alt sınıf çocukların ise birçok vakit oyuna harcayacak gücü de oyuncağı da olmazdı. Düşük fiyatlara çalıştırılan çocuklar, madenlerde, dokuma fabrikalarında, baca paklığında ve daha pek çok iş kolunda can güvenliği olmaksızın uzun çalışma saatleri boyunca ter dökerlerdi. Süratle endüstrileşen İngiltere’de, küçük yaştaki çocukların baca paklığında çalıştırılmaları epeyce yaygındı. Çocukların canlı fırçalar olarak kullanıldıkları bu iş, son derece tehlikeli ve sağlıksızdı. Tırmanırken birden fazla vakit yaralanan çocuklar, yaklaşık beş yaşlarında bacalara tırmanmaya başlar, altı-yedi yaşlarında kalın is katmanlarını temizlemede ustalaşır, onbir-oniki yaşlarına geldiklerinde ise bacalara girmek için büyümüş sayılırlardı. Gayrimeşru olduklarından ya da aileleri kendilerine bakamadığından boğaz tokluğuna verildikleri bu iş, çocuk personeller için 19. yüzyılın büyük kısmında de sürmüştür. İngiliz hükümetinin 1875’te çıkardığı yasa ve baca temizleyen makinelerin icat edilmesi ile bu uygulama giderek azaldı. Kendine mahsus üslubu ile 19. yüzyıl sanatkarları ortasında başka bir yeri olan Romantik sanatçı William Blake, kendi yazıp resimlediği ‘Masumiyetin ve Tecrübenin Şarkıları’ isimli kitabında, oyuna vakit bulamayan bu çocukları kendi resimsel ve edebi lisanı ile ele alır. Blake, fotoğrafın çabucak altında tekrar kendisi tarafından kaleme alınan ‘Baca Temizleyicisi’ isimli şiir ile hususa dokunaklı bir biçimde vurgu yapar (Res. 12).

Küçük siyah bir şey karlar ortasından,

Bağırıyordu: “temizlikçi!” kederli bir sesle

“Söyle bana, nerede senin annen baban?”

“Dua etmeye gittiler kiliseye.

Çimenlerde beni memnun gördüler,

Gülüp oynuyordum karlar üstünde

Vefat elbisesini giydirdiler,

Bu kederli şarkıyı öğrettiler bir de.

Müzik söyleyip memnun göründüğüm için,

Sandılar ki bir kötülük yok yaptıklarında,

Şükretmeye gittiler, allaha, papaza, hükümdara,

Acılarımız üstüne cenneti kuranlara.”

* Prof. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Kısmı.