Geçen haftaki yazımın başlığı “Kapitalizm üç büyük krize neden deva bulamaz? … Amerika bu türlü çöküyor” idi. Yazıyı okumayıp yalnızca başlığa bakanlar ortasında bu ifadeyi vülger Marksizmin insanları maalesef ziyadesiyle alıştırdığı sıradan anti-kapitalist propaganda sanacaklar çıkabilirdi. Halbuki yazım yalnızca eleştirel teoriye değil somut olgulara, günümüzün gerçeğine dayanıyor ve güya sonraki günlerde ABD’de yaşanacaklara işaret ediyordu.
O yazıda ele alınan ve kapitalizmin içine yuvarlandığı derin buhranı gösteren tüm olgular geçtiğimiz hafta güzelce bariz hale geldi.
Çevre sıkıntıları ve global ısınma bütün şiddetiyle devam etti, dünyanın her yerinde orman yangınları çıkarken, kuraklık başta ABD olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde hasara yol açtı.
ABD’deki öbür kriz alanı güçte, yakıt fiyatlarına karşı reaksiyon o kadar arttı ki Biden bu eserler üzerindeki vergileri 3 ay için askıya almayı önerdi. Lakin enflasyon yükselmeye devam etti, alınan tedbirlerin bu sefer sakinliğe ve işsizliğe yol açması mümkünlüğü şahsen iktisat idaresindeki isimler tarafından lisana getirilmeye başlandı.
Kapitalizmin insan psikolojisindeki sonları yeniden gündemdeydi. ABD’de ateşli silahlarla yapılan akınlar sürerken ABD Yüksek Mahkemesi silah taşımayı anayasal hak olarak vurgulayan bir karar aldı. Bu karar, eyaletlerin bahisle ilgili olarak alabilecekleri tedbirleri de kısıtladı. Örneğin artık New York’ta herkes sinemaya elde “kaleşnikofla” olmasa da pekâlâ belde dolu ve emniyeti açık bir tabancayla girebiliyor.
Ancak kapitalizmin üstyapıda zarurî bir kültürel gerileyiş devrine girişinin asıl göstergesi yeniden Yüksek Mahkeme’nin bayan haklarını kısıtlayan kürtaj kararı oldu. Karar sonucu ortaya çıkan tabloda kimi eyaletler yasağı tanımayacaklarını açıklarken birçokları çabucak daha ağır ve kısıtlayıcı tedbirler almaya başladılar. Böylelikle ortaya çıkan görüntü ABD’nin açık bir biçimde ikiye bölünmesi oldu. ABD üzere çağdaş görünümlü bir toplumda geçmişin gerici ve bayanlara karşı ayrımcı akımlarının dirilmesi aydınlar ortasında uygarlığın kendisi hakkında kuşkular uyandırdı.
AMERİKAN DÜŞÜ DİSTOPYAYA DÖNÜŞTÜ
Son aylarda tüm dünyada ve olgun demokrasiler olarak bilinen Batı ülkelerinde yaşanan inanılmaz ve bazılarının “distopya” olarak isimlendirdikleri gelişmeler hepimizi gelecek üzerinde düşünmeye zorluyor.
İnsanlar üzere toplumlar da kendileri üzerinde düşünürler mi? Kendi hakkında düşünen bir toplum “Aydınlanma” öncesinde mevcut değildi. Eski çağlarda yaşayan insanların aklına bir gün gelip de toplumlarının ekonomik ve toplumsal tertiplerinin şu yahut bu formda değişeceği gelmiyordu. Bu türlü bir niyet çılgınlık, sapkınlık ve Tanrısal iradeye isyan kabul ediliyordu. İnsanlaşma ve özgürleşme sürecinin bir kademesi olan Aydınlanma buna son verdi. Olağan bunun için insan toplumunun filozof Hegel’in işaret ettiği bir evreye ulaşması gerekiyordu. Değişik toplum projeleri ortaya çıktı. Beşerler kendi geleceklerini ortalarında tartışmaya başladılar. Özgür toplumun kendi tarihini kendi yazan toplum olduğu fikir kabul görmeye başladı.
Ne var ki Soğuk Savaş’ta devrin model ülkesi olan kapitalist ABD’nin dünyaya yayılarak egemenlik kurması Aydınlanmanın getirdiği bu özgür fikir atmosferini yok etti. Reagan ve Thatcher ikilisinin otoriter neo liberal anlayışında konseyi tertip, yani kapitalizm ebediyen sürecek bir tanrısal irade sayıldı. Bu çizgideki ülkelerde “yeni bir toplum projesinden” kelam etmek bile kimi vakit Stalinizm, Nazizm en azından otoriter devletçilik olarak etiketlendi. 20. Yüzyılın acı otoriter-liberal başkanlar tarafından birer korkuluk üzere kullanılarak tertibe yönelik eleştirel hal engellendi.
KAPİTALİZM DÜŞÜNMEYİ NASIL YASAKLADI?
Neo liberalizm kelamda otoriterliğe karşı çıkarken şahsen kendisi hem de yalnızca paranın ve sermayenin gücüyle değil kamu araçları, istihbarat servisleri ve polis baskısıyla da toplumun kendi hakkında düşünmesini yasakladı. Çağdaş toplumun bir aktör olarak kendi sistemi hakkında tartışmayı bir yana bırakması onu giderek Ortaçağ toplumlarına benzetti. Konuşulmayan, tartışılmayan, herkesin para kazanmaya ve tüketmeye odaklanmasının istendiği bir toplum her türlü kötülük için bir bataklıktır. Bu türlü bir ortamda da dinci, tutucu, popülist, faşizan hatta Nazi hasretçisi akımların yine belirmesi bir bakıma kaçınılmazdı.
Bir toplum kendi içinde problemler ve çelişkilerle karşılaşıyorsa bunları aşmak için kendi üzerinde düşünmesinden diğer yol yoktur. Ancak bunun için toplumun kendisinin ayrımında olması, dünü, bugünü ve yarını olan bir yapı olduğunun şuuruna varması gerekir. Bu evreye varamamış antik toplumlarda felsefi tartışmalar toplumsal ve ekonomik yapı hakkında değil yalnızca idare biçimleriyle ilgili mevzularda örneğin monarşi, demokrasi, tiranlık üzere formlarla ilgili olarak yapılmıştır.
Eski Yunan filozofları insanın toplumdaki yerini düşünürken “nasıl ahlaklı ve faziletli olunur” sorusunun yanıtını mevcut yapı içinde aramışlardır. Eflatun’un “ideal devleti” de o günkü devletin filozofun zihninde yer alan kusursuz bir hâlinden ibaretti. O periyotlarda hiçbir filozof değişik toplum yapılarının var olabileceğini düşünmüyordu elbette, bir hanedanın yerini öteki biri alabilirdi lakin toplum değişmezdi. Hasebiyle Aydınlanma öncesi fikir toplumun kendi üzerinde düşünmesi değil bireyin toplumla bağlantısının düşünülmesiydi
Antik çağdan Ortaçağ’a, Avrupa örneğinde Grekoromen kültürden tek ilahlı dine geçiş insanın toplumla hudutlu da olsa özgür bağlantısının Tanrı’yla olan ilgisine dönüşmesiydi. Evvelden “toplum içinde nasıl faziletli olunur” sorusuna karşılık arayan beşerler bu kere Tanrı’nın isteği nasıl alınır sorusunu sormaya başladılar. Aslında bu bağlantıda de asıl içerik din aracılığıyla ve dolaylı olarak yeniden insanın toplum içindeki davranışlarıydı. Toplumun toplumsal ve ekonomik yapısı ise hiç değişmeyecek biçimde düşünülüyor ve bu İlah iradesiyle de pekiştiriliyordu.
Aydınlanma öncesi insan fikrindeki bu özellikleri anımsatmamın nedeni şudur. Son yıllarda Batı’da tertibin kendisini konuşmayı yasaklatmayı başaran liberal ideoloji toplumsal problemleri fakat eski çağların “ahlak”, “fazilet”, “mutluluk” üzere metafizik kavramları etrafında ele alabiliyor. Bu manada dini fikir ile liberalizm ortasındaki tek fark ikincisinin seküler bir vokabüler kullanmasıdır.
DÜŞÜNSEL NİYET VE FONKSİYONEL DÜŞÜNCE
Batı toplumları kendi dün, bugün ve yarınları hakkında yani kendileri üzerinde düşünmeyi bırakınca o toplumların seçkinleri ortasında da düşünenler değil “işlevsel” olanlar ön plana çıktılar. Gerçek devrimcilerin ya da reformcuların yerini “good governance” uygulayıcıları yani düzgün idareciler aldı. Bir manada temel bilimin yerine teknik geçti. “Düşünen düşünce” fonksiyonel fikre dönüşünce Aydınlanmanın yerini Ortaçağ kısır döngüsünün alması da olağandı.
Geçen hafta da değindiğim üzere dini niyete nazaran toplumu nasıl tanrısal irade yönetmekteyse, liberal niyette de kendisine İlah üzere kulluk yapılan piyasanın görünmez eli adeta her şeye hükmetmektedir. Bu ortada İslamcı partilerde ve cemaatlerde hem gökyüzündeki Rabbe hem de yeryüzündeki piyasa Rabbine inanan bir çift İlahlı din vardır ki bu akım Türkiye’de çok güçlüdür. Sonuçta liberal ya da İslamcı aydına nazaran kapitalist toplum değişmez, bireyin sorumluluğu ise içinde bulunulan toplum çerçevesinde “ahlaklı” olmaktır.
Bu hâl, bir gerileme olarak liberalizmin insanlığa düşün planında verdiği asıl ziyandır fakat sıkıntılara “ahlak” üzere öznel kavramlar temelinde tahlil aramak pratik olarak da büyük bir karışıklık doğurur. Zira aşikâr bir yer ve vakitteki belirli bir toplum yapısının dışında bir ahlak, müspet olmayan mutlak bir ahlak yoktur. Örneğin “kadın sünneti ahlaka nazaran hata mudur, din özgürlüğü müdür” diye sorulduğunda ister istemez Sudan toplumu ile Batı Avrupa toplumu karşılaştırılacaktır. Bu nedenle gerek dini fikir, gerekse liberalizm toplumlarda kaos ve tansiyon ortaya çıkmasında değerli bir rol oynamaktadırlar.
YENİ BİR TOPLUM MÜMKÜN
Bu çerçevede Türkiye’de Batı’dan yüzeysel halde edindikleri kalıplaşmış ezberleri yineleyen liberallerden duyduğumuz kapitalizmi tarihin sonu üzere ele alan yaklaşımlara aldırmadan yeni bir toplumun mümkün olduğu gerçeğini asla aklımızdan çıkarmamamız gerekiyor. Dünyada ve Türkiye’de son devirde yaşadığımız olaylar da bizi buna zorluyor. Yeşilci bir kapitalizm mümkün olmadığı üzere derin toplumsal çelişkilerin yaşanmadığı bir kapitalist toplum da asla gerçekleşmeyecektir. En kıymetlisi de kapitalizm maddi açıdan kendi sonlarına ulaştığı üzere beşerler da ruhsal olarak bu fetişist sisteme dayanmakta zorlanıyorlar, hem yönetilenler ve hem de yönetenler.
Kayahan Uygur