‘Çocuk-ölüm-oyun’ tezatında Parion’da çocuk oyuncakları

Bilhassa Batı Anadolu göz önünde bulundurulduğunda çocuk oyuncakları ile ilgili en elle tutulur dataların mezarlık alanlarında (nekropolis) açılan çocuk-bebek mezarları olduğu kuşkusuzdur. “Oyuncak” ve “mezarlık” yan yana düşünülemeyecek kadar tezat tabirler olsalar da mezarlık alanlarında seçkin rastlanan çocuk ya da bebek mezarlarından elde edilen meyyit ikramları, bahsin anlaşılması açısından epey değerli bir yere sahip. O denli ki, Antik Çağ beşerinin öteki dünya ya da daha açık söz ile vefat ve vefattan sonraki ömür ile ilgili oluşturduğu kült ya da gelenekler bütünü, mezarlara bırakılan bu meyyit ikramlarını anlamlandırabilmemizi mümkün kılar. Artık Parion’da Roma İmparatorluk Periyodu yoğunluklu çocuk ya da bebek mezarlarına konulan meyyit armağanları üzerinden oyuncaklara bir göz gezdirelim.

OYUNCAK BEBEKLER

“Oyuncak bebek” dediğimizde aklımıza çocukların oynaması için, dokumacılık, deri, ahşap, kemik, fildişi ve kil üzere farklı çeşitten gereçler kullanılarak yapılmış insan tasvirlerinden oluşan oyuncaklar gelir. Daha çok pişmiş topraktan yapılan oyuncak bebeklerin günümüze ulaşan örnekleri bazen kutsal alanlarda, mezarlık alanlarında ve atölyelerde bulunmakta, birtakım durumlarda da çocuk mezarlarından ele geçmektedir. İlah, tanrıça ya da öbür mitolojik karakterlerin tanımlanmasına yarayan, bariz eşya, giysi, aksesuar ve simgeleri barındırmadıkları sürece birinci olarak oyuncak bebek olma ihtimalleri düşünülen bu figürinlerin gerçek kimlikleri ve fonksiyonlarını ise fakat bağlamında değerlendirdiğimizde anlayabiliriz. Bu oyuncak bebeklerin Hellenistik devir örnekleri genel olarak oturur vaziyette çıplak ya da giysilidir. Bu örneklerden kimileri için Hierodoulos (tapınak hizmetçisi) ya da Afrodit üzere farklı tanımlamalar yapılmakla birlikte çocuk oyuncağı olabilecek örneklerin varlığını da biliyoruz. Çıplak ve kolsuz olmalarının sebebi olasılıkla kız çocukların farklı cinste kıyafetler giydirebilecekleri oyuncak bebek olmalarıdır. Bununla birlikte Hellenistik ve Roma periyotlarında hareketli kol bacak yapısına sahip örneklere erkek tasvirleri de eklenmiş, hatta daha geç periyotlarda kukla şekli oynayan uzuvlu örneklerle birlikte tüm haliyle betimlenen erkek tasvirlileri de yapılmıştır. Kız ya da erkek çocuklar için farklı tipleri olan bu oyuncak bebekler, devrin sosyo-kültürel yahut siyasi yapısına nazaran de farklılıklar yansıtabilmektedir. Örneğin, Parion örneklerinde de on yaşlarında bir kız çocuğu, iki kanatlı yazı tahtası tutan oturan kız çocuk figürinlerini, oğlan çocuklar ise birebir nitelikte yazı tahtası ya da parşömenini tutan toga giymiş erkek çocuk- ephebe (erkek ergen) figürinlerini oyuncak olarak tercih ediyorlardı. (Res.1)

Bu figürinler, birer öğretmeni ya da erişkin bir kız çocuğunu temsil etmesi nedeniyle kız çocukların tercih ettiği oyuncaklar ortasında yer almaktaydı. Bununla birlikte ilişkin olduğu devir içerisinde çocuk eğitimine de ehemmiyet verildiğini, münasebetiyle buna paralel olarak çocuk oyuncak tiplerinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Kaldı ki kız çocukları için geçerli olan durum MS 1. yüzyıl Parion erkek çocukları için de birebir nitelikteydi. (Res.2-3)

Devrin sosyo-kültürel ve siyasi yapısının çocuk oyuncaklarına yansımasına örnek olacak nitelikteki pişmiş toprak figürin kümesinde ise MS 2. yüzyılda değişen kültürel yapının izlerini görmek mümkündür. MS 2. yüzyılla birlikte Parion antik kentinde başlayan veteran (emekli olmuş asker) kolonisi hareketliliği sonucunda kentteki çocuk oyuncak tiplerinde değişiklikler olduğunu görebiliriz. İtalya’da öncülerini Etrüsk kültüründen alan klineye uzanmış insan betimlemeleri, çocuk mezarlarında, bilhassa de kız çocuk mezarlarında rastlanan oyuncak figürin tipi olmaya başlar. (Res.4)

Tıpkı kültürel hareketliliğin bir öbür sonucu olarak, erkek çocuk mezarlarında ip ya da metal tel ile tutturulmuş oynar ayaklara sahip asker ya da savaşçı tipli kukla oyuncak figürinlerinin ön plana çıkmaya başladığını görüyoruz. Bu hiç kuşkusuz erkek çocukların asker hayranlığını akla getirmektedir. Parion’da olasılıkla MS 2. yüzyılda, kente yerleşen veteranların da tesiriyle toplumsal ve kültürel yapıda kıymetli bir değişiklik meydana gelmiş; gladyatör oyunları ve asker hayranlığı sonucunda da çocuklar için bu kukla oyuncaklar yapılmıştır. Kaldı ki günümüzde çocukların isimlerini bildikleri, farklı yetenekleriyle ön plana çıkmış dövüşçü, asker ya da ütopik kahramanların oyuncak bebeklerinin yapıldığı üzere, bu oyuncak savaşçı-asker kukla figürinleri de periyodun çocuklarının hayranı olduğu yahut özendiği kahramanlara ilişkin olabilir. (Res.5)

ÇINGIRAKLAR

Ekseriyetle hayvan biçiminde, pişmiş toprak, ahşap, kemik ve bronzdan yapılan çıngıraklar, çıkardığı melodik sesle çocukların ilgisini çekip oyalamak, sakinleştirmek ya da uykuya dalmalarına yardımcı olmak için kullanılır. İç kısmı boş olan çıngıraklar, kapatılıp pişirilmeden evvel içerisine atılan pişmiş toprak boncuklar sayesinde hareket ettirdikçe ses çıkararak çocuğun dikkatini çekmeyi sağlar. Anadolu’da bulunan örnekleri ortasında Parion antik kenti Güney-Tavşandere nekropolisinde açılan çocuk mezarından ele geçen üç örneği saymak mümkündür. (Res.6)

Ön kısmında yatağına yatmış çocuk betimi yer alan ve iç kısımlarına kalıplama sürecinden evvel ikişer pişmiş toprak boncuk bırakılmış bu çıngıraklar MS 1. yüzyıla tarihlenir. Baskı kalıp tekniğinde iki başka kalıptan çıkarıldıktan ve iç kısımlarına küçük boncuklar formundaki kil topakları atıldıktan sonra, şimdi ıslakken birleştirilerek yapılmışlardır. Kalıplama süreci sonrası, pişirildiklerinde iç kısımlarındaki kil boncuklar da piştiği için çıngırak teknik manada temel oluşumunu tamamlamıştır.

Farklı tiplere sahip bu oyuncak cinsinin saplı örneklerine ise Smyrna kökenli bir mezar steli üzerinde betimlenen, mezar sahibi çocuğun oyuncakları ortasında rastlamak mümkün. Günümüzde Paris Louvre Müzesi’nde sergilenmekte olan ve üzerindeki yazıttan Apollonios oğlu Amyntes’e ilişkin olduğu anlaşılan, MS 150 civarına ilişkin bu mezar steli üzerinde, küçük bir tapınak içerisinde elindeki meyveleri yanı başındaki horozdan kaçırmaya çalışan çocuk yer alır. Altlığın esası önünde saplı çıngırak, üç aşık kemiği ve bir toptan oluşan oyuncakların ise mezar sahibi çocuk Amyntes’e ilişkin oyuncakları temsil ettiğini anlıyoruz. (Res.7)

OYUNCAK HAYVANLAR

At, eşek, katır, köpek, domuz, horoz ve kuş üzere Antik Çağ beşerinin günlük hayatta epeyce haşır neşir olduğu, bununla birlikte toplumsal hayatta insanların sempatisini de kazanmış hayvanlar sıklıkla çocuk oyuncakları olarak kullanılmıştır. Bu tıp oyuncaklar başlı başına birer hayvan betimlemesi olmakla birlikte, bazen alt kısımlarına eklenen tekerleklerle farklı cinste alternatif oyuncaklar olarak da yapılmıştır. Çoklukla pişmiş topraktan yapılan bu tıp oyuncakların metal ya da ahşaptan yapılmış örneklerine de rastlamak mümkündür.

MÖ 5. yüzyıldan Roma İmparatorluk Periyodu içlerine kadar olan süreçte farklı çeşitte pişmiş toprak hayvan figürinleri de oyuncak olarak kullanılmıştır. Bu mevzuda bariz bilgiler sunan Parion Güney-Tavşandere Nekropolisi çocuk mezarlarından ele geçen farklı tıptaki hayvan figürinlerinin de birer oyuncak olma mümkünlüğü yüksektir. (Res.8-9)

Oyuncak oldukları düşünülen bu örneklerin yanı sıra, yeniden Tralleis Güney Nekropolisi’nden ele geçen ve MS 1. yüzyıla tarihlenen tekerlekli oyuncak horoz figürinlerinin varlığı da bilinmektedir. Ön kısmında ip geçirme deliği de bulunan horoz, bu yapısıyla çocukların bu cins oyuncaklarla nasıl oynadığını da gösterir. Tekerlekli oyuncak hayvan figürinlerinin Anadolu’daki örneklerinden biri de Parion Güney-Tavşandere Nekropolisi’nde iki yetişkin bireyle birlikte birebir mezara gömülmüş bir çocuğa ilişkin olan tekerlekli at figürinidir. İp geçirme deliğine sahip olan bu oyuncak at, antik kentte yaşanan kültürel değişime paralel olarak ortaya çıkan oyuncak tiplerinden birisi olmalıdır. (Res.10)

AŞIK KEMİKLERİ

Çocukların vazgeçilmez oyun gereçleri ortasında yer alan aşık kemiklerinin çocuk yahut genç bayan mezarlarına, meyyit ikramı olarak bırakılmış örneklerine Troya bölgesinde Parion, Assos ve Antandros’un Arkaik ve Klasik periyotlara ilişkin mezarlarında rastlamak mümkündür. Bunlar, mezarlara bırakıldıktan sonra ritüel odaklı fonksiyonlarıyla birer meyyit armağanı formatına bürünseler de aslında mezar sahibi çocukların günlük hayatlarında kullanmış oldukları oyuncakları ya da oyun gereçleri olup, öteki dünya inancı çerçevesinde, mevtten sonraki hayatlarında da onların yanlarında olması kanısıyla mezarlara bırakılmışlardır. (Res.11)

Antik çağlardan günümüze malzeme, usul ve teknik değişse de çocuk ve onun memnunluğu ile eğitimi olan oyuncaklar insan hayatının ayrılmaz bir modülü olmuştur. Başlangıçta pişmiş toprak, ahşap kemik yahut bezden yapılmış farklı cinsteki oyuncaklar vakitle metal ya da plastik materyalli bir evrime sahne olmuş; çağdaş vakitte ise emsal nitelikte elektronik oyuncaklar ya da dijital oyunlara dönüşmüştür.

*Prof. Dr. /Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı

**Doç. Dr. / Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı

***Arkeolog / Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Toplumsal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Ana Bilim Kolu