Üsküdar Üniversitesi’nden Prof. Dr. Süleyman İrvan, AK Parti ve MHP milletvekilleri tarafından hazırlanıp Meclis’e sunulan, internet haberciliğine ve toplumsal sosyal medyaya kısıtlamalar getiren “Basın Kanunu ile Kimi Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi” ile ilgili newslabturkey’de bir yazı kaleme aldı. İrvan yazısında yasanın geçmişinden bahsederek, yapılması planlanan değişiklikleri husus madde anlattı. İrvan, kanun teklifinin 29. hususuna ait “Bu husus gazetecilik faaliyetlerine mahpus cezası öngörerek daha evvel gibisi görülmemiş sonuçlara da yol açacaktır” sözlerini kullandı.
İrvan’ın yazısı şöyle:
“Türkiye’de birinci bağımsız internet haber sitesi, 1996 yılında yayımlanmaya başlayan Eksen isimli haber sitesiydi. O yıldan bu yana tam 26 yıl geçti ve bu 26 yıl boyunca internet haber medyası yasal bir statüye kavuşmayı bekledi. 2012 yılında bir yasa tasarısı hazırlanmış lakin TBMM’deki görüşmeler sonuçsuz kalmıştı.
Son birkaç yıldır internet medyasının meselelerini çözmek gayesiyle Milletlerarası İnternet Gazeteciliği ve Gazeteciler Derneği (UİGAD) üzere meslek örgütleri, benim de katkı koyduğum teklifler yapmışlardı. Nihayet, hazırlıkları uzunca bir müddettir yapılan bir kanun teklifi 26 Mayıs 2022 tarihinde TBMM’ye sunuldu. AK Parti ve MHP milletvekilleri tarafından hazırlanan kanun teklifinin ismi, “Basın Kanunu ile Birtakım Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi”.
GAZETECİLİK MESLEK ÖRGÜTLERİ TEKLİFİN GERİ ÇEKİLMESİNİ İSTİYOR
Teklif metni açıklandıktan sonra birtakım gazetecilik meslek örgütleri teklife ait değerlendirmelerini kamuoyuyla paylaştı. Gazeteciler Cemiyeti, Türkiye Gazeteciler Sendikası, Milletlerarası Basın Enstitüsü Türkiye Ulusal Komitesi, Çağdaş Gazeteciler Derneği, Basın Kurulu, Haber-Sen ve İzmir Gazeteciler Cemiyeti yaptıkları ortak açıklamada, gazetecilik mesleğini direkt ilgilendiren bu kanun teklifinin, gazetecilik örgütlerinin görüşü alınmadan, kapalı kapılar arkasında hazırlandığını, çıkarılacak kanunun Cumhuriyet tarihinin en ağır sansür ve oto-sansür düzeneklerinden birine yol açabileceğinden tasa duyduklarını, kanunun “dezenformasyonla mücadeleyi” değil gazeteciliğe baskıyı artırmak üzere tasarlandığına inandıklarını tabir ettiler ve kanun teklifinin geri çekilmesi davetinde bulundular.
Türkiye Gazeteciler Cemiyeti de misal tenkitler içeren bir açıklama yayımladı: “Kanun teklifi genel olarak bakıldığında seçim arifesinde haberi halktan saklamak için hazırlanmıştır. Halkın haber alma ve bilgilenme hakkını engelleyecektir. Maddeleştiği takdirde yeni cürümler oluşturacak, basın ve kanıyı tabir özgürlüğü üzerinde var olan sansürü artıracak, birçok eşitsizliğe neden olacaktır. Tasarı gereklilik, ölçülülük ve hedefe uygunluk üzere istikametlerden söz özgürlüğüne alışılmamıştır. Tasarının öngördüğü usullerin, çok sansür sonucunu doğuracağı, bundan ötürü da söz özgürlüğüne yönelik bir tehlike oluşturacağı ortadadır. İktidarı demokrasinin yeşermesi için haberi halktan saklamak gayesini taşıyan bu yasa tasarısını geri çekmeye çağırıyoruz.”
KANUN TEKLİFİ İLE TAM 24 KANUNDA DEĞİŞİKLİK YAPILIYOR
Kanun teklifinde çok sayıda kanunda değişiklik yapılmasını öngören hususlar kelam konusu. İncelediğim kadarıyla şu kanunlarda değişiklikler yapılıyor: 5187 sayılı Basın Kanunu, 195 sayılı Basın İlan Kurumu Kanunu, 5510 sayılı Toplumsal Sigortalar ve Genel Sıhhat Sigortası Kanunu, 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu, 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu, 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu, 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Ortasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun, 1700 sayılı Dahiliye Memurları Kanunu, 7201 sayılı Tebligat Kanunu, 213 sayılı Vergi Yordam Kanunu, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, 2911 sayılı Toplantı ve Şov Yürüyüşleri Kanunu, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu, 3011 sayılı Resmi Gazetede Yayımlanacak Olan Yönetmelikler Hakkında Kanun, 3402 sayılı Kadastro Kanunu, 4706 sayılı Hazineye İlişkin Taşınmaz Malların Kıymetlendirilmesi ve Katma Kıymet Vergisi Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu, 7223 sayılı Eser Güvenliği ve Teknik Düzenlemeler Kanunu, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu, 5651 Sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Kabahatlerle Uğraş Edilmesi Hakkında Kanun, 5809 sayılı Elektronik Haberleşme Kanunu.
İNTERNET GAZETECİLİĞİ YASAL TABANA KAVUŞUYOR
Kanun teklifinin birinci 28 hususu internet gazeteciliğini ilgilendiriyor ve internet gazeteciliğini 5187 sayılı Basın Kanunu kapsamına alıyor. Birkaç sıkıntılı düzenleme dışında bu hususları olumlu bulduğumu belirtmeliyim. Tekliflerin bir kısmı bizim daha evvel yapığımız tekliflerle uyumlu. Kanun teklifinin 1. hususu haber sitelerini 5187 sayılı Basın Kanunu kapsamına alarak yasal statü kazandırıyor. Bu, 26 yıldır yasal statüsü olmadan yayın yapan internet medyası için âlâ haber.
Teklifin 2. hususu internet haber sitesini tanımlıyor: “İnternet ortamında, muhakkak aralıklarla haber yahut yorum niteliğinde yazılı, görsel yahut işitsel içeriklerin sunumunu yapmak üzere kurulan ve işletilen periyodik yayın.”
Teklifin 3. hususu ile haber sitelerinden iş yeri adresi, elektronik posta adresi, irtibat telefonu ve elektronik tebligat adreslerini sayfalarında açıkça belirtmeleri isteniyor. Haber sitelerinde künye ve bağlantı bilgilerinin bulunması mecburiliği getirilmesini de olumlu karşılıyorum. Yeniden 3. husus kapsamında yapılan düzenleme ile içeriklerin birinci sunum ve güncelleme tarihlerinin haberlerin üstünde bulunması zaruriliği getiriliyor. Bu da olumlu, yayımlanan bir haberin hangi tarihte yayına verildiği ve ne vakit güncellendiği, birtakım haberlerde çok kıymetli hale gelebiliyor.
5. unsur, eksik beyanname verilmesi durumunda basılı gazeteler için öngörülen yayın durdurma müeyyidesinin internet haber siteleri için uygulanmayacağını belirtiyor. Bunun yerine, eksiklikleri gidermek için haber sitesine 2 hafta müddet tanınacak. İki hafta müddet sonunda istenen değişiklikler yapılmazsa haber sitesi resmi ilan ve reklam alma hakkı ile çalışanlar basın kartı alma haklarını yitirecek.
6. unsur, internet haber sitelerinde yayımlanan içeriklerin 2 yıl müddetle koruma edilmesini mecburî kılıyor. Ben bu hususun pratikte uygulanmasının ve denetlenmesinin güç olduğunu düşünüyorum. 6 ay üzere daha kısa bir müddet kâfi olacaktır bana nazaran.
OTOMATİK KARŞILIK VE DÜZELTME HAKKI VERİLİYOR
Kanun teklifinin 7. hususu, karşılık ve düzeltme metinlerinin haber sitelerinde nasıl yayımlanacağını belirtiyor. Unsur şu biçimde: “İnternet haber sitelerinde ise ziyan gören kişinin düzeltme ve karşılık yazısının; sorumlu müdür, hiçbir düzeltme ve ekleme yapmaksızın, yazıyı aldığı tarihten itibaren en geç bir gün içinde, ilgili yayının yer aldığı sayfa ve sütunlarda, URL kontağı sağlanmak suretiyle, tıpkı puntolarla ve tıpkı halde yayımlamak zorundadır. Yayın hakkında verilen erişimin engellenmesi ve/veya içeriğin çıkarılması kararının uygulanması ya da internet haber sitesi tarafından içeriğin resen çıkarılması durumunda, düzeltme ve karşılık metni ilgili yayının yapıldığı internet haber sitesinin ana sayfasında bir hafta müddetle yayımlanır.” Bu hususun bu haliyle büyük meselelere yol açacağı çok açık.
Düzenlemede düzeltme ve karşılık hakkının adil biçimde kullandırılması gerektiği belirtilmeli, bu hakkın yalnızca gerçeğe ters bilgiler içeren haberler için kullanılabileceğinin altı çizilmelidir. Aksi takdirde, haber siteleri her eleştirel haber için yanıt ve düzeltme yazısı yayımlamak zorunda kalacaklardır. Daha da berbatı, haber kaldırılsa yahut engellense bile karşılık ve düzeltme metni 1 hafta müddetle haber sitesinin ana sayfasında yayımlanacaktır. Kaldırılmış ya da engellenmiş bir habere ait yanıt ve düzeltme metni yayımlatmanın mantığı yoktur.
BEŞ FARKLI BASIN KARTI
Düzenlemenin 10. hususu, verilecek basın kartlarını tanımlıyor: “Göreve bağlı basın kartı”, “süreli basın kartı”, “geçici basın kartı”, “serbest basın kartı”, “sürekli basın kartı”. Bu tanımlamalarda özgür çalışan (freelance) gazeteciler öngörülmemiş. Özgür çalışan gazeteciler de belirlenecek muhakkak şartlar çerçevesinde basın kartı alabilmelidirler. Örneğin, ayda en az 10 haber yayımlatmak ve gazetecilikten öbür iş yapmamak üzere şartlar getirilebilir.
9 ÜYELİ BASIN KARTI KURULUNUN 5 ÜYESİNİ BAĞLANTI BAŞKANLIĞI BELİRLEYECEK
Düzenlemenin 14. unsuru basın kartı kurulunun yapısıyla ilgili. Bu yapısıyla Bağlantı Başkanlığı’nın mevcut durumda olduğu üzere öznel kararlarla basın kartı vermeye devam edeceğini öngörebiliriz. Şayet hakikaten demokratik bir kurul oluşturulursa sıkıntılar da ortadan kalkacaktır. Bağlantı Başkanlığı basın kartları konusunda asli karar verici değil, daha çok işlerin yürütülmesinde düzenleyici pozisyonunda olmalı bana nazaran. Asıl kelam sahibi, gazetecilik meslek örgütleri olursa bugünkü tartışmaların birçok ortadan kalkacaktır.
BASIN AHLAK TEMELLERİNE KARŞIT DAVRANIŞ, BASIN KARTININ İHLALİYE SONUÇLANIYOR
Kanun teklifinin 15. hususu, bir gazetecinin Basın İlan Kurumu tarafından belirlenen basın ahlâk temellerine karşıt davranışı halinde kartının iptal edileceğini karara bağlıyor. 16. unsura nazaran de, kartı bu formda iptal edilen gazetecinin 5 yıl müddetle basın kartı alamayacağını belirtiyor. Pekala bu kararı kim verecek? Basın İlan Kurumu verecekse, zati resmi ilan kesme cezalarının genelde hangi gazetelere verildiğini biliyoruz. Böylelikle, eleştirel haberler yapanlar reklam kesme cezalarıyla kalmayacaklar, basın kartları da iptal edilecek ve 5 yıl müddetle kart alamayacaklar. Bu unsurun uygulamada önemli meselelere yol açacağını varsayım etmek sıkıntı değil.
İNTERNET MEDYASI RESMİ İLAN VE REKLAM ALABİLECEK
Kanun teklifinin olumlu yanlarından biri de haber sitelerinin resmi ilan ve reklam alabilmelerinin yolunu açmasıdır. Lakin, ilan ve reklam pastasının mevcut durumu dikkate alındığında bu uygulama lokal gazetelerin aleyhine olacaktır. Kanun teklifinin 22. hususu, 195 sayılı Basın İlan Kurumu Kanunu’nun 49. unsurunda belirtilen müeyyidelerin haber sitelerine de uygulanacağını öngörüyor. Yani haber siteleri de tıpkı gazeteler üzere ilan kesme cezalarıyla karşı karşıya kalacak. Bu unsura, hiç olmazsa müeyyide uygulanan gazete ve haber sitelerinin açık isimlerinin kararlarda ilan edilmesi ve aylık olarak hangi mecraya ne kadar ceza verildiğinin açıklanması kararını de eklemek lazım.
29. HUSUS ÇOK RİSKLİ: ALDATICI BİLGİYİ YAYMA CÜRMÜ DİYE YENİ BİR KABAHAT İHDAS EDİYOR
Kanun teklifinin en tartışmalı unsuru 29. husus. Bu unsur, “halkı aldatıcı bilgiyi alenen yayma suçu”ndan kelam ediyor. Her ne kadar bu hususta karar verme yetkisi mahkemelere bırakılmışsa da Türkiye’deki mevcut uygulamalar göz önüne alındığında bunun neyle sonuçlanacağını öngörmek sıkıntı olmasa gerek.
Tartışmalı unsurun tam hali şu biçimde: “Sırf halk ortasında kaygı, kaygı yahut panik yaratmak saikiyle, ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu nizamı ve genel sıhhati ile ilgili gerçeğe ters bir bilgiyi, kamu barışını bozmaya elverişli formda alenen yayan kimse, bir yıldan üç yıla kadar mahpus cezasıyla cezalandırılır.”
Bu unsur gazetecilik faaliyetlerine mahpus cezası öngörerek daha evvel gibisi görülmemiş sonuçlara da yol açacaktır. Örneğin gazeteci Çiğdem Toker, bir vakfın açtığı dava sonucu tazminata mahkûm edilmişti. Bu husus yürürlükte olsaydı mahpus cezasına da çarptırılacaktı. Tekrar birebir halde, bu yazının yazıldığı sırada RTÜK’ün CHP Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu’nun ABD’deki Tipken Vakfı’yla ilgili açıklamalarını canlı yayımlayan kanallara ceza vermeye hazırlandığına ait haberler yayımlanmıştı. Haberlerde münasebet olarak “doğruluğu kesinleşmemiş” savlara dayalı olması gösteriliyordu. Bu husus kapsamında muhalefet partilerinin her eleştirisi, her açıklaması çarçabuk “halkı aldatıcı bilgi” diye tanımlanabilir ve haber yapanlar cezalandırılabilir.
ÖRGÜT AÇIKLAMASINI HABER YAPMAK KABAHAT OLABİLİR
Kanun teklifinin 29. Unsurunun ikinci fıkrası şu halde: “Suçun, failin gerçek kimliğini gizlemek suretiyle yahut bir örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenmesi halinde, üstteki fıkraya nazaran verilen ceza yarı oranında artırılır.” Benim bu husustan anladığım, aldatıcı olduğu kabul edilen haberlerde bâtın kaynak kullanmak yahut yeniden aldatıcı olduğu savunulan bir örgüt açıklamasını haber yapmak verilecek cezayı ağırlaştırıyor. Bu unsurun tümüyle metinden çıkarılması yerinde olacaktır. Bu hususta basın meslek örgütlerinin etkin bir gayret vereceklerini umuyorum.
KATALOG CÜRÜMLERDE, TOPLUMSAL MEDYA KURULUŞLARI PAYLAŞIM YAPANLARIN BİLGİLERİNİ VERMEK ZORUNDA
Kanun teklifinin 34. unsuruna nazaran, çocukların cinsel istismarı, halkı aldatıcı bilgiyi alenen yayma, devletin birliğini ve ülke bütünlüğünü bozma, anayasal nizama karşı kabahatler ve devlet sırlarına karşı hatalar üzere katalog kabahatler kelam konusu olduğunda, içerikleri oluşturan yahut yayanlara ait bilgiler savcılık ya da mahkeme tarafından talep edildiği takdirde toplumsal medya platformları bu bilgileri vermek zorunda. Vermedikleri takdirde toplumsal medya platformunun bant genişliğinin yüzde 90 oranında daraltılması kelam konusu olabilecek. İçerik çıkarılması yahut engellenmesi kararlarına uyulmadığı takdirde toplumsal medya platformlarına 6 aya kadar reklam yasağı getirilebilecek.
Sonuç olarak, internet medyasına ait olumlu sayılabilecek düzenlemeleri farklı bir kanun teklifi olarak getirselerdi bugün internet medyasını nasıl geliştirebiliriz tartışması yapabilirdik. İnternet medyasının ve bu medyada çalışan gazetecilerin sevinci eleştirel haberciliğe getirilmesi planlanan yasakların gölgesinde kaldı. TBMM’deki Dijital Mecralar Komitesi umarım çabuk etmeden, gazetecileri, meslek örgütlerini, bahsin uzmanlarını da dinleyerek, dertleri gideren bir kanun teklifi oluşturur.” (HABER MERKEZİ)