Paul Sutter
Kulağa biraz makus bir bilim kurgu sinemasının sloganı üzere gelse de galaksimizin hudutlarının ötesinde, bize karşı inanılmaz bir güç uygulayan gizemli bir varlık mevcut. Tam manasıyla ne olduğunu ve ne vakitten beridir orada olduğunu bilmiyoruz. Tekrar de isminden haberdarız: ‘Dipol-kovar’.
İsim biraz aptalca olabilir fakat bu çok gerçek bir şey. Bununla birlikte, kaygılanmaya gerek yok; o sırf kainatta 13.8 milyar yıldan beri gerçekleşen olağan yapısal oluşum sürecinin olağan bir sonucu.
BİR ‘SÜPERKÜME’ NASIL OLUŞUR
Sahneyi ‘dipol-kovar’a hazırlamak için büyük adımlarla ilerlememiz gerek. Ve bunu her zamanki astronomimizle, yani büyük, galaksi ölçekli olaylar ve güçlerle yapamayız. Hayır, hakikaten de büyük düşünmeliyiz. Samanyolu’nun çabucak ötesinde birkaç galaksi daha mevcut. İki buçuk milyon ışık yılı aralıkta, herkesin tanıdığı ve sevdiği Andromeda bulunur. Ayrıyeten hiç kimsenin umursamadığı Triangulum da orada. Bizimki dahil üç galaksi ve birkaç düzine cüce gökada bir ortaya gelerek birkaç milyon ışık yılı çapındaki bir yapı için ziyadesiyle alçakgönüllü bir isim olan ‘Yerel Grubu’ oluşturur.
Lokal Kümemize en yakın büyük buluşma, bize 60 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan ve binden fazla galaksinin meydana getirdiği büyük bir küme olan Başak Kümesi’dir. Lokal Kümemiz ve bu bölgedeki başka kümeler Başak Kümesi’nin bir kesimi değiller; bundan fazla, Başak Üst Kümesi olarak bilinen daha büyük bir yapıya dahiller.
İşlerin kısmen karıştığı yer de işte burası. Kümeler ve kümeler yeterli, anlaşılabilir tariflere sahiptir: Kütle çekimsel olarak birbirlerine bağlıdırlar. Süperkümeler ise bu türlü değildir; onlar sırf kümelerden daha büyük fakat tüm kainattan daha küçük olan galaksi yığınlarıdır. Farklı kozmologlar “süperküme” sözünün çeşitli tariflerini kullanabilir ve bir küme farklı sınıflandırma elde edebilirler.
Bu, bir büyükşehir bölgesini tanımlamaya çalışan bir nüfus sayımına benzeri: Elbette, kent hudutları var lakin büyük bir kentin yakınında yaşayan ve içinde çalışan tüm insanları ne yapacağız? Tam olarak neredeler?
SÜPERKÜMELER VE BOŞLUKLARIN ÖYKÜSÜ
Bu farklı tariflere rağmen, kimi genel sonlar çizebiliriz. Başak Süperkümesi, ‘Laniakea’ diye anılan daha büyük bir süperkümenin küçük bir kısmı üzere görünüyor. Shapley Süperkümesi, Herkül Süperkümesi ve Pavo-İndus Süperkümesi üzere öbür süperkümeler Laniakea’nın etrafını sarar ve onunla temas kurarlar. Bu muazzam yapıların her biri yüz milyonlarca ışık yılı boyunca uzanır. Süperkümeler, banyo küvetinize çok fazla sabun döktüğünüz vakit gördüğünüz köpüklere emsal. Biz sadece bu köpük ağının farklı kısımlarına havalı isimler veriyoruz. Aslında, tüm bu köpük kesimleri ortasında, devasa genişlikte bomboş bölgeler mevcut. Banyonuzdaki o boş bölgeler, sabun köpüğünden oluşan balonları andırır. Kozmolojideyse, onlar büyük kozmik boşluklardır.
Her üst küme, komşusu olan kozmik boşluğun hududunu belirler. ‘Sculptor Boşluğu’, ‘Canis Major Boşluğu’, ‘Boötes Boşluğu’ ve daha fazlası mevcut. Bu boşlukların hepsi de çöldeki vaha yerleşimleri üzere birkaç başıboş gökadadan öteki hiçbir şey barındırmayan bomboş kozmolojik çorak topraklardan oluşan geniş bir bölgedir. Boötes üzere bu boşlukların en büyüğü, 300 milyon ışık yılı çapına ulaşır. Orada bir sürü hiçlik var.
Aslında, Evren’de bulunduğumuz mahallî çevreyi haritalamak biraz güç (ve “yerel” derken, yaklaşık bir milyar ışık yılı içinde bulunan her şeyi kastediyorum). Zira Samanyolu’ndaki tozlar görüşümüzü engelliyor ve neler olup bittiğine ait bir fikir edinmek için hassas kızılötesi ve radyo araştırmaları üzere havalı astronomik numaralara başvurmak zorundayız.
Kozmologlar bu araçlar sayesinde, Laniakea’nın en yakın komşusu olan Shapley Süperkümesi’ni belirleyebildiler. Shapley Süperkümesi’nin kütlesi o kadar büyük ki, bu bölgenin tamamı üzerinde kütle çekimsel bir tesir uyguluyor. Samanyolu da dahil olmak üzere bütün galaksiler bu istikamette ilerliyor.
Buna rağmen, Shapley Süperkümesi’nin iddiası kütlesi, sahip olduğumuz suratı açıklamak için kâfi olmayabilir. Shapley’in çekim tesirine ek olarak, karşıt taraftan tesir eden farklı bir şey, bir itme olmalı. Bu, Samanyolu’nun karşı tarafında bulunan ve ‘Shapley Üstkümesi’ olarak isimlendirilen varsayımsal bir boşluk (ve mümkün bir harika boşluk) olan ‘dipol-kovar’ olabilir. Shapley bizi büyük kütle çekimiyle kendine çekerken, dipol-kovucu bizi devasa hiçliğiyle itiyor. Pekala bu nasıl oluyor?
Bunu şöyle düşünün. Diyelim ki bir şeyde -bir tahta modülü, bir modül peynir ya da cihanın büyük ölçekli yapısında- bir delik açtınız. Şayet o deliğin yakınlarına bir şey yerleştirirseniz, delik dışında her taraftan kütle çekimsel bir tesire maruz kalır. Hâl böyleyken obje delikten uzaklaşma eğilimi gösterir, zira bu delik kendi kütle çekimsel tesirine katkıda bulunamaz. Yalnızca orada oturuyor ve sözün gerçek manasıyla hiçbir şey yapmıyor olsa da delik -veya boşluk- objeyi itiyormuş üzere görünür.
Yazının özgünü Space sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)