Alevi ritüellerinden evrene açılan oyun: Çerağ

Yazının farklı alanlarında eş vakitli olarak üretken olmayı başaran Yıldız ın Çerağ ı sahneye koymadan bir müddet evvel yayımladığı üçüncü romanı ‘Hilkat Travesti Şişli ile Garibe’den İthaki 2020 bir pasajı çabucak başta anmak oyunu anlamamız açısından fonksiyonlu olabilir

O vakit aziz yaradan kararını vermiş ve kendi vücudundan iki dirhem et koparıp onlara nefs üflemiş Birine Mevt başkasına Doğum demiş İkisi de tıpkı çamurdan yoğrulmuş lakin içlerine üflenen nefs öbür imiş Biri zıt ise başkası düz biri eğri ise başkası yanlışsız biri palavra ise başkası gerçek ve biri ilim ise oburu irfan imiş Aksi eğri ve palavra olan Doğum muş Her şeyi bilip öğrenmek görüp duymak anlayıp keyifli olmak için oradan oraya koşturur başına buyruk ve hırçın davranışlarıyla Ölüm ü canından bezdirir düşüncesizliği ve aceleciliği ile vakit zaman kendi başını yakar bencilliği ve kelam dinlemezliği ile Ölüm e kan kustururmuş

Bir meyyitin peşinde belleğin ve acının labirentlerinde gezen bir kahramanı anlatırken uzak ve yakın siyasi tarihimizin köşesini bucağını karıştıran çağdaş sonrası kurmaca ‘Hilkat ile Garibe’ kendi başına detaylı bir değerlendirmeyi hak ediyor Yeniden de bana o denli geliyor ki üstteki pasajın doğum ile vefat ortasında kurduğu diyalektik yani mevt ve ömrün birebir anda hem aksi hem de bir oluşları Çerağ da da Alevi mitolojisinin kahramanları ve kavramları ile sahnede üretiliyor Doğum ve bilme ilgisi bir yine doğuş olarak mevt kökü Platon un idealarına Kant ın numen ine dek sürülebilecek fenomenal dünyanın yalanlığı izleği hem romanda hem de oyunda karşımıza çıkıyor

Yıldız ın bütün randımanlarını kat eden bir diğer münasebet ise metinlerarasılık gerçekdışı ile gerçek ortasındaki tekinsiz geçişlilik kimliklerin ve kahramanların kimi vakit ayırt edilemez ölçüde birbirlerinin kıyısında erimesi üzere postmodern anlatı taktiklerinin anti faşist uğraş tarihimizi anlatmak üzere işe koşulmasında beliriyor Bu pahalı bir üretim sınırı Sosyalist sanat kuramı postmodern edebiyatı eleştirebilir ancak bu sosyalizmin postmodern üslupla anlatılamayacağı manasına gelmez İhtilal her lisandan konuşur kelamını her üslupla söyler enternasyonalist olduğu kadar enterstilist tir

Çerağ müzikle tiyatronun iç içe geçtiği bir çalışma Müzik ve tiyatro Antik Yunan dan beridir daima iç içe olmuş olsa da bu ikisinin farklı dozları farklı janrlar ortaya çıkarıyor Opera operet müzikli oyun müzikal kabare epik tiyatro ve hatta şarkılar ve müzik değerli bir rol oynasa da müzikli janrların birine dahil edilmeyen tek tek oyunlar bu cinslerden en az birine dahil edilebilir birçok durumda da farklı çeşitlerin sonlarında yahut kesişim alanlarında kalır

2022 başından beridir Geniş Merdiven ismi altında bu cinslerden biri üzerine çalışıyoruz Epik oratoryo dediğimiz bu forma dair açacağım bir parantezin oyunun biçimsel çerçevesinin çizgilerini çekmek açısından işe yarayacağını hissediyorum Yıldız ın da Grotowski ile birlikte en kıymetli esin kaynaklarından birini oluşturan Bertolt Brecht in epik diyalektik tiyatrosundan ve Mikis Theodorakis in halk oratoryolarından esinle oluşturduğumuz müzikli sahne formuna epik oratoryo ismini verdik Müzikle anlatının çabucak hemen tıpkı ehemmiyette rol oynadığı bu formun bir kökeni daha var 90 lar ve 2000 ler boyunca dışarıda ve hapishanelerde devrimci kümeler tarafından şiir müzik ve dansı bir ortaya getirerek sergilenen şiir dramatize yahut düpedüz oratoryo ismi verilen ve kısıtlı imkanlarla yaratılan etkileyici şovlar Tahminen büyük orkestraları uzun pasajları ezberleyebilecek ve karmaşık rolleri oynayabilecek oyuncuları detaylı dekor ve kostümleri hatta sahne denebilecek bir yükseltileri yoktu ancak anlatının şiirin ve müziğin gücünü kullanarak yüzlerce tahminen binlerce irili ufaklı şov sergilediler İzmir merkezli kurulan ve büsbütün bu tipe odaklanan Gece Tutuştu kümesini hatırlamak gerekir Muhtemelen bizim epik oratoryo muz ile Çerağ ın formunu zihnimde akraba çeşitler olarak görmemin kökeni budur

Çerağ da sahnede rolden role giren ve her rolün altından da muvaffakiyetle kalkan bir oyuncu var Yiğit Kocabıyık Dramatik metin açısından tek kişilik bir oyun olarak da görülebilecek çalışma bir sahne yapıtı olarak mutlaka bir ansamblın ortak uğraşına dayanıyor Defjenler Halil İbrahim Şan ve Mehmet Nihat Şan ile vokalist Hasret Olcay dan oluşan yarım daire birbiri ardınca Anlatıcı Çerağ ve Selman rollerine bürünen oyuncuyu çevreliyor Sahnedeki mumların yarattığı ritüelistik atmosfer İstek Karaman ın koreografisi ve anlatının epizotlarını sistemli biçimde bölen duvazı imam semah ve deyişlerle tamamlanıyor Vurmalı çalgılar eşliğinde sesle icra edilen türkülerin birden fazla klasik olmakla birlikte Bülent Yıldız ın müziklediği müzikler da var 2

Çerağ bir cem merasiminin başını andıran bir prologla açılıyor Gerçeğin demine hû çeken anlatıcı semahların alegorik figürü pervaneyi bir çeşit töz varlığın cevheri rolü atfedilen ışık nur ile ilişkilendiriyor Oyundaki en varlıklı katman çoğulluğunun mevkii olan birinci sahne Çerağın Uyandırılması başlığını taşıyor Burası birebir anda hem başkahraman Selman ın 3 doğumu hem cem merasiminin başı hem bir genesis evrenin yaratılması sahnesidir Hegelyen Tin in macerasının başıdır tahminen de

Mana katmanlarının en çok bu sahnede üst üste binmesi öbür sahnelerin yüzeysel olduğu manasına gelmiyor Aksine bu katmanlar oyunun geri kalan tüm dönüm noktalarında varlığın birliği ile fenomenal dünyanın sonsuz çoğulluğu ortasında kurulacak bağlantılar için bir anahtar rolü oynuyor Birinci sahnenin devamı niteliğindeki ikinci ve üçüncü sahneler Selman ın dört kapı kırk makam olarak da bilinen öğretisindeki kırk kapıyı tek tek geçişini ele alıyor ve yoldan ayrılmamanın ehemmiyetini vurguluyor Lakin acılarla doludur bu yol Oyunun geri kalanı Kerbela 680 den Dersim 1938 ile Sivas 1993 e uzanan ve Alevi toplumunun dimağının kortekslerini çizen büyük acılara yazılmış bir mersiye üzere Oyunun son deyişi Padişah katlime ferman dilese Tekrar geçmem ala gözlü şahımdan tarihi bir Şah a değil Tin in isimlerinden biri olan ve farklı periyotlardan farklı donlara bürünen toplumsal çabayı temsil eden şah figürüne selam gönderiyor

Çerağ sadece tiyatro müzik ve ritüel ortasındaki karmaşık bağlar üzerine düşünen bir performans olarak kalmayıp Aleviliğin kavramlarıyla toplumsallık üzerine bir fikir teşebbüsü haline geliyor

Dipnotlar

1. Daha baştan sorumluluk reddi beyanımı sunayım Bülent Yıldız hem yakın dostum hem Dil Tarih Tiyatro dan sınıf arkadaşım ancak siyaset bakımdan ne kadar yakın olsak da sanat fikri bakımından oldukça ayrışıyoruz Birinci romanı ‘Kitab ı Zuhur’ hakkında Sıkıntı mecmuasına Eylül 2012 sayı 69 yazdığım tenkitte bu ayrışma noktalarından etraflıca bahsetmiştim Bunun da bir dost ağırlama yazısı olmayacağına dair sizi temin etmek isterim
2. Yıldız nedense beste terimini tercih etmiyor ancak bunların teknik manasıyla beste olduklarını söylemek bütünüyle mümkün
3. Selman ı Pak ismiyle de bilinen Selman ı Farısi İslam tarihinin değerli figürlerinden olup cem merasimlerinde çerağın yakılmasından sorumlu çırakçı yahut temizlikten sorumlu farraş tarafından temsil edilir