Prof. Uysal: Güvenlikli siteler kentsel yarılmalara ve karşıtlıkların bilenmesine neden oluyor

Sempozyum Düzenleme Konseyi Üyesi ve Science Po Paris Milletlerarası Araştırmalar Merkezi’nden Prof. Dr. Ayşen Uysal, Toplumsal Eşitsizlikler ve sempozyum hakkındaki sorularımızı yanıtladı.

“Kent, Yer ve Toplumsal Eşitsizlikler” sempozyumunu düzenlerken hangi fikirden yola çıktınız? Sempozyumu kıymetlendirebilir misiniz?

Bu sempozyumu düzenleme konusundaki birinci adımı yaklaşık on beş ay evvel attık. Birinci düşündüğümüz tarih Kasım 2021 idi, lakin pandemi konusundaki gelişmeler sempozyumu bu tarihte düzenlememize imkan tanımadı. Çünkü bu toplantıyı kesinlikle yüz yüze gerçekleştirmek istiyorduk.

‘İZMİRLİLİK KİMLİK VE FİKRİNİN ÇOK FAZLA YÜCELTİLMESİ BİR ENGEL’

Neden bu türlü bir toplantı düzenledik? Bu başlık altında bir sempozyum düzenlemeyi önerirken aklımda üç şey vardı. Bunlardan birincisi, bilimin lakin eleştirel fikir ile ilerleyeceği fikrinden hareketle, İzmir Büyükşehir Belediyesi Akdeniz Akademisi bünyesinde Prof. Dr. İlhan İnhisarı başkanlığında yürütülen “İzmir için kamu alanı ve kent seviyesinde bir komünite oluşturma stratejisi” toplantılarında yapılan tartışmaların eleştirisiydi. Çünkü bu toplantılarda, “sınıfsal farklılıkları göz gerisi edip hatta yok sayıp İzmirlilik üst kimliği ile bir komünite oluşturulabileceği fikri hakimdi. İzmirlilik üzerinden kurulabilecek bir kimliğin birlikte yaşam/ortak ömür için kâfi olacağı fikri baskındı. Akdeniz Akademisi’nin web sayfasından kelam konusu çalışmanın İlhan İnhisarı tarafından kaleme alınan metnine ulaşılabilir. Yalnızca fikir vermesi bakımından Tekeli’nin burada kentsel ömür pratiklerinin oluşturduğu komünite hissinin kente bir bağlılık yarattığı fikrinden yola çıktığını söyleyebilirim. Yani burada komünite bir çeşit farklılıkların üzerini örten bir anlayış olarak karşımıza çıkıyor. Farklılıklara karşın bir ortada yaşamayı mümkün kılan bir aidiyet olduğu da söylenebilir lakin ben bunun biraz zorlama olacağını düşünüyorum. Hakikaten de “İzmirli olmak” bir ortada yaşamak için kâfi bir tutkal mı? Ben uzun yıllardır İzmirlilik kimlik ve fikrinin çok fazla yüceltilmesinin kenti kendi içine kapattığını ve kültürel gelişiminin önünde bir mahzur oluşturduğunu düşündüm ve savundum. Ve bu kimliğin bu kadar yüceltilmesinin ayrımcılığı beraberinde getirdiğini ve tehlikeli olduğunu düşündüm. Bu sempozyum da aslında mekânsal olarak olabildiğine ayrışan günümüz kentlerinde ne kadar bir ortada yaşadığımızı sorgulamayı hedefliyordu.

Tam da buradan hareketle toplantının temelindeki asıl niyete gelebiliriz. O da uzun yıllara dayanan kente dair müşahedelerimiz. Benim öğrenciliğim Ankara’da tam da orta üst sınıfların Gaziosmanpaşa ve Çankaya’dan Eskişehir yolu tarafına “göç etmeye” başladığı bir periyoda denk gelir. O vakit kendi kendime sorardım “niye Çankaya bırakılır da in cin top oynayan yerlere taşınılır” diye. Bu süreç yıllar içinde başta İstanbul olmak üzere büyük kentlerde hızlanarak devam etti. Alt-orta sınıflar ve fakirlerle mekânsal ayrışmalar çok keskin haller almaya başladı. Bilhassa 2000’li yıllarda bu hususta epey az sayıda bilimsel çalışma, ki bunların başında Jean-François Pérouse ile Didem Danış’ın 2005 yılında güvenlikli siteler üzerine kaleme aldığı makale gelir, yapıldı. Orta sınıf göçünün ve kendi içine kapalı yaşamasının toplumsal bir sıkıntı olarak görülmemesi, buna karşılık fakirlerin ve kitlesel dış göçün sorun olarak görülmesi sanıyorum bu sıkıntıya bilimsel ilgiyi hudutlu tuttu.

‘KENTSEL YERLER GİDEREK AYRIŞMAYA BAŞLADI’

İzmir’de durum nasıl, sizin gözlemleriniz nelerdir?

İzmir’de kapalı, güvenlikli üst sınıfların yaşadığı yerleşimler İstanbul’a nazaran daha geç yaygınlaştı. Son yıllarda başta İstanbul olmak üzere kente üst sınıf göçü bu süreci çok hızlandırdı ve kentsel yerler giderek ayrışmaya başladı. Kent giderek artan oranda toplumsal eşitsizliklerin yine üretildiği bir yer haline geldi. Tıpkı kentsel yerleri kullanmayan, mahallî idare hizmetlerine erişimde eşitsiz pozisyonda bulunan toplumsal sınıflar ve kentsel yarılma ile karşı karşıyayız. Elbette yalnızca İzmir’de değil, öbür büyük kentlerde de bu türlü. Bu sınıfsal yarılmalar birden fazla durumda etnik, dinî ve toplumsal cinsiyete dayalı ayrışmalarla kesişiyor ve eklemleniyor. Üstelik de kentsel dönüşüm, soylulaştırılma siyasetleri ve göç, toplumsal ve mekânsal eşitsizliklere öbür boyutlar da kazandırıyor.

İzmir örneğinden ilerlersek, kentin iki ucunda yaşanan dönüşümler bizi tahminen de hiç olmadığı kadar kent, yer ve toplumsal yarılmalar üzerine düşünmeye itiyor. Burada bilhassa İzmir’e üst sınıf göçü ile yine şekillenen Mavişehir ve etrafı, Seferihisar’ın birtakım bölümleri ile Urla’da konut/site alanında yaşanan dönüşümlerden, inşa edilen ekonomik, sembolik ve gereç bariyerlerden kelam ediyorum.

Tüm bu dinamikler kentten kente, ülkeden ülkeye farklılıklar gösterebiliyor. Bu sempozyumda İzmir kadar Paris ve Lyon kentlerindeki duruma da baktık. Hem meseleleri tespit etmek hem de mümkün tahliller üzerinde mukayeseli olarak düşünebilmek için. İzmir’de İzmirlilik değerli bir tartışma iken, tıpkı sorunları tartışmak için Paris’te “parisien.ne” olmanın neden tartışma konusu bile yapılmadığı kıymetli ve üzerinde düşünülmesi gereken bir soru bence.

Tam da bu müşahedelerden yola çıkarak, bu milletlerarası sempozyum temel bir varsayımdan yola çıkarak şekillendi. “Konut/barınma/yaşam alanları, toplumsal yarılmaları gözleyebileceğimiz en somut göstergelerden biridir. Konut/yaşam alanları, mekânsal ve sembolik toplumsal yarılmalara ayna meblağ.” Bu yarılmalar yalnızca mekânsal değil, tıpkı vakitte hayat usullerinden (kültürel sermaye), ideolojik ve sembolik konumlanmalardan kaynağını alan yarılmalardır.

Ve son olarak, Paris Kent Sosyolojisi Merkezi’nin 1950’lerden beri yaptığı çalışmaların da bu toplantının gerisinde yatan düşünsel planı oluşturduğunu eklemek isterim.

‘KENTLER SINIFSAL KARŞILAŞAMAMALAR ALANI’

Kent birebir vakitte bir sınıfsal müsabakalar alanı. Bunun kent tasarımlarındaki yansımaları nasıl oluyor, anlatabilir misiniz?

Kentler aslında giderek bir sınıfsal karşılaşamamalar alanı haline gelmeye başladı. Bu sempozyum tam da bu toplumsal soruna dikkat çekmek için düzenlendi. Sempozyumun gerisindeki düşünsel art planı özetle anlatırken, az evvel kentsel yarılmalara dikkat çekmeye çalıştım. Bu sorunuzdan hareketle dilerseniz sıkıntıyı daha da somutlaştırayım. Bilhassa de İzmir örneğinden hareketle. Seferihisar ve Urla’da oluşan yarılmalar, güvenlikli siteler, bir yandan başta İstanbul’dan olmak üzere İzmir’e üst-orta sınıf göçü ve kentteki tesirleri, başka yandan Suriye’den, Afganistan’dan, Afrika’dan gelen göç dalgası ve kentteki tesirleri. Birincisi toplumsal bir sorun olarak görülmeyen göç iken, ikincisi toplumsal sorun olarak görülen göçe örnek teşkil ediyor. Toplumsal bir problem olarak görülsün ya da görülmesin, her iki göç ve yarattıkları mekânsal yarılmalar İzmir’i dönüştürüyor. Bu dönüşüm tahminen de hiç olmadığı kadar bu ayrışmaların, sınıfsal içe kapanmaların doğuracağı sonuçları düşünmemizi gerekli kılıyor. Herkes kendi gibisi ile yaşama eğiliminde. Bu da kentlerde ortak kullanım alanlarının hakikaten ortak olmaktan çıkmasına, müsabakaların istisnalaşmasına ve aksiliklerin bilenmesine yol açıyor.

Kapitalist sistem kendini tekrar üretmek için eşitsizliğe muhtaçlık duyuyor. Bunun sonucu olarak yaşadığımız kentlerde giderek büyüyen bir adaletsizlik kelam konusu. Bir yanda her tıp imkâna sahip varlıklı gettoları, öbür yanda kentin yalnızca yaşamaya çalışan insanlarını yer aldığı fakir mahalleleri. Bu adaletsizlik nasıl giderilir?

Kapitalist sistemin kendi içinde bu adaletsizliği ortadan kaldırmanın yolu yok, fakat törpülemenin yolları deneniyor. Paris örneği bu açıdan kıymetli, çünkü orada uygulanan siyasetlerden biri toplumsal karma. Örneğin, fakirlerin ve göçle gelenlerin yaşadığı mahallelerde birtakım teşviklerle konut edindirme siyasetleri izlenmesi, alt-orta sınıflarla fakirlerin birlikte ikâmet ettiği mahalleler oluşturmaya yönelik siyasetler, vs. Bu siyaset da çeşitli taraflardan eleştiriliyor. Yarılmayı tekrar üreten siyasetler mı, yoksa toplumsal karmayı hedefleyen siyasetler mı? Sempozyumda iki gün boyunca tam da tartıştığımız sıkıntı buydu. Mahallî idarelerin önündeki en büyük açmazlardan biri bu problem. Karşılıklı görüş alışverişleriyle tartışmaya ve tahlil yolları aramaya devam edeceğimiz çok değerli bir sorun.

‘YEREL İDARE EŞİTSİZLİK VE ADALETSİZLİKLERİ AZALTACAK SİYASETLER GELİŞTİREBİLMELİ’

Kent ve yerlerde sınıfsal durumlardan kaynaklanan toplumsal eşitsizliklerin giderilmesi ve ortak kamusal alanlar yaratma konusunda lokal idareler ne neler yapabilir, teklifleriniz nedir?

Bu hususta partilerin siyasal tercihleri, belediye liderlerinin dünya görüşleri belirli sonlar içinde de olsa birbirinden epey farklılaşabiliyor. Birebir partiden olsa bile bakıyorsunuz bir belediye lideri yalnızca kentin seçkinleri ile temas içinde olmayı ve üst sınıfların yaşadığı mahallelere hizmet götürmeyi tercih ediyor, bir oburu önceliği alt sınıf yerleşimlerine veriyor. Hasebiyle nasıl bir kent, nasıl bir mahallî idare sorularına verilecek cevap sizin politikalarınızın genel sınırlarını daha en baştan belirliyor. Kente ve kent siyasetlerine dair yaptığım incelemeler ve müşahedeler bir mahallede yaşayanların yalnızca taleplerinden hareketle yapılan hizmetlerin o kentteki eşitsizlik ve yarılmaları mevcut haliyle müdafaaya hizmet ettiği tarafında. Bir mahallî idare bu taleplerin ötesine de geçip kenti dönüştürmeyi hedeflemeli, eşitsizlik ve adaletsizlikleri azaltacak siyasetler geliştirebilmeli. Sempozyum açılış konuşmamda örnek olarak vermiştim. İzmir’de Sahilevleri denilen bölgede yaşayanların etraftaki fakir mahallelerden hafta sonu piknik yapmak için gelenlerden rahatsızlık duyması ve meskenlerini satmaya başlamaları üzerine periyodun belediye idaresi orada bir kıyı düzenlemesi yaptı ve piknik yapmayı zorlaştıran bir hale dönüştürdü oranın kıyı şeridini. Bu bir kent siyaseti tercihidir ve eşitsizlikleri daim kılmaya yöneliktir. Yeniden sempozyum açılış konuşmamda lisana getirdiğim üzere bu örnek, “kentsel yerler sık sık lisana getirildiği üzere ortak değil, hepimizin değil, kentsel yerlerin birer sahibi var ve uygulamada herkese açık değiller” tespitimi doğrular nitelikte örneklerden yalnızca biri.

Kentlerdeki tüm bu gelişmelerle birlikte, metropolleşmenin de tesiriyle, yereli yönetmek günümüzde çok zorlaştı. Belediyelerin, bilhassa de büyükşehir belediyelerinin işi artık çok daha güç. Mekânsal toplumsal olarak yarılan kentleri yönetmedeki zorluk, tüm bu problemler üzerine konuşmamızı ve birlikte tahlil aramamızı tahminen de hiç olmadığı kadar elzem kılıyor.