Deniz Berktay
Evvelki gün Kiev’e yapılan bir ziyaret, savaşın dini cephesini yine gözler önüne serdi: Fener Rum Patrikhanesi Kadıköy Metropoliti Emanuel, Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski’yi ziyaret etti. Ziyaretin akabinde yapılan açıklamada, “Ukrayna’nın dini bağımsızlığı” konusunun ele alındığı ve Fener’in Ukrayna’ya takviyesini vurguladığı bildirildi.
Bu hususa geçmeden, bir önc eki yazımda söylediğim bir hususu tekrar vurgulamak isterim: Ukrayna’daki savaşın – bana göre- iki başka istikameti var. Bir tarafıyla bu savaş, Rusya – Ukrayna savaşı ve burada, Rusya’nın açık toprak işgalini görüyoruz. Ancak dieğr yanıyla bu savaş, Rusya ile Batı ortasındaki güç çabasının bir kesimi. Bir taraftan baktığımızda Ukrayna, Rusya’ya karşı bağımsızlığını muhafazaya çalışıyor, öbür taraftan ABD ve İngiltere, Rusya’yı çevrelemek için Ukrayna’yı kullanmaya çalışıyor. Bu boyutlardan ne birini görmezden gelmek hakikat olur, ne de başkasını.
ABD İDARESİ DESTEKLİYOR
Zelenski idaresinin “Ukrayna’nın dini bağımsızlığı”ndan kastettiği, Ukrayna’nın Rusya’yla dini bağlarının ortadan kaldırılması. Fener Patrikhanesi ile ağırlaşan ilgilere baktığımızda da, burada kastedilenin, Ukrayna’daki Ortodoks cemaatin Moskova Patrikhanesi yerine Fener Patrikhanesi’ne bağlanması için uğraş edildiğini anlıyoruz. Zelenski, geçen ay İstanbul’a geldiğinde Fener Patriği Bartholomeos ile görüşmüştü. Evvelki gün de, Fener Patriği’ni Ukrayna’ya davet ettiği bildirildi.
Ukrayna’yı bu hususta, ABD idaresi de destekliyor. Dahası, mevzu Türkiye’yi de yakından ilgilendiriyor.
Mesele, şöyle: Ukraynalılar’ın büyük kısmı, Ruslar üzere, Hristiyanlığın Ortodoksluk mezhebine mensup. Lakin Ukrayna’daki Ortodoks cemaat, kendi içinde birkaç cemaate ayrılmış durumda. Büyük kısmı, Rus Ortodoks Kilisesi’nin (Moskova Patrikhanesi’nin) Ukrayna koluna mensup. Öte yandan, Ukrayna’nın 1991’de bağımsız olmasının akabinde, milliyetçi çizgideki rahiplerin bir kısmı, Moskova’dan ayrılarak kendi kilise teşkilatlarını kurmuştu. Fakat, Protestan dünyasından farklı olarak, Ortodoks dünyasında bir kilisenin varlığının yasal kabul edilebilmesi için, ya Fener tarafından, ya da Ortodoks dünyasındaki başka kiliselerin kıymetli kısmı tarafından tanınması gerekiyor. Ukrayna’daki milliyetçi rahiplerin kiliseleri, bu nedenle, 2018’e kadar, dünyadaki öbür kiliseler tarafından tanınmamış olarak varlıklarını sürdürdü. Bu devirde de, Ukrayna’daki çeşitli seçimlerde Moskova Patrikhanesi’ne bağlı rahiplerin değerli bir kısmı Rusya yanlısı adaylara takviye verirken, milliyetçi-Batı yanlısı çizgideki Ortodoks kiliselerinin rahipleri, Batı yanlısı adaylara takviye veriyordu. Böylece Ukrayna’da dinle siyaset, çok açık halde iç içe geçiyordu. Derken, 2018’de Fener Patriği, Ukrayna’nın Moskova Patrikhanesi’nin değil, kendisinin manevî alanına girdiğini ilan etti. Ayrıyeten, Moskova’dan ayrıldığını ilan etmiş olan ancak dünyadaki başka Ortodokslar tarafından tanınmayan Ukraynalı milliyetçi Ortodoks cemaatleri kendi bünyesine kattı. Fener Patrikhanesi’nin bu türlü bir adım atması, hem ABD ile Rusya ortasındaki bağlantıların giderek gerilmesinin, hem de, Fener’le Moskova ortasındaki alakaların son birkaç yılda oldukça gerilmesinin bir sonucuydu. Ne var ki, nasıl ki Ukrayna Rusya için büyük bir stratejik ehemmiyete sahipse, tıpkı halde, Ukrayna’daki Ortodoks cemaat, Rus Ortodoks Kilisesi için hayati değerdeydi (Rus Ortodoks Kilisesi’nin cemaatinin üçte biri, Ukrayna’da. Ayrıyeten, Rus Ortodoksları’nın hac merkezi olarak kabul ettiği Peçersk Manastırı, Kiev’de bulunuyor. O nedenle, tabir yerindeyse, Kiev, Ruslar’ın Kabe’si). Bu nedenle, Fener’in Ukrayna’yı kendi alanında tez ederek Moskova’ya meydan okuması sonucunda, Moskova Patrikhanesi, Fener’le bütün ilgileri kestiğini açıklamış, böylece de Ortodoks dünyasında en büyük kopuş meydana gelmişti (o devirlerde bu hususta ODA TV için detaylı makaleler kaleme almıştım).
POROŞENKO ÖZENTİLİĞİ
Fener Patrikhanesi’ni Ukrayna’ya sokmak, o dönemki Ukrayna Cumhurbaşkanı Petro Poroşenko’nun uğraşlarının sonucuydu. Poroşenko, seçim öncesi vaatlerini hyerine getirmemekle suçlanıyordu ve kamuoyu takviyesi, yüzde 5’lere gerilemişti. Öte yandan, bir yıl içinde, yeni cumhurbaşkanlığı seçimleri olacaktı. Bu koşullarda Poroşenko, milliyetçi seçmenin oyunu alabilmek için, “Ukrayna’ya yerli ve ulusal kilise armağan eden cumhurbaşkanı” olarak seçimlere girmek istedi. Aslında bunun ne kadar ulusal bir adım olduğu, tartışılırdı. Çünkü, onun yaptığı, bağımsız bir Ukrayna kilisesi kurulması değil, Ukrayna’daki Ortodoks cemaati Fener’e bağlamaktı. Ayrıyeten, Poroşenko’nun bu teşebbüsü, ona seçimleri kazandırmadı. Seçmenin kilise konusunda pek hassas olmadığı görülüyordu. Sonuçta iktidara, Poroşenko’ya reaksiyon oylarını toplayan ve Fener Patriği’nin Ukrayna için verdiği dini berat olan tomos sözüyle “termos” diyerek dalga geçen Zelenski, iktidara geliverdi.
Zelenski, iktidara geldiğinde, kiliseler siyasetine müdahale etmedi. Lakin, iktidara gelişinin ikinci yılında, o da, selefi Poroşenko üzere, Batı Ukrayna’daki millyetçi seçmene yaklaşmaya başladı. Savaşla bir arada, ABD’nin siyasetlerine daha yatkın hale geldi.
FENER PATRİKHANESİ VE ABD
Kiliseler konusunun, üstte değindiğimiz formda, ABD ile Rusya ortasındaki güç gayretiyle de, yakından ilişkisi var. 1940’lı yılların ortalarından itibaren Sovyetler Birliği, Doğu Avrupa’daki Ortodoks nüfusu tesiri altına almak için, Moskova Patrikhanesi’yle işbirliğine gitmişti (evet, birinci bakışta tuhaf gelebilir, lakin 1930’lu yıllarda Sovyetler Birliği2nde dine yönelik en sert politikalatı uygulayan Sovyet önderi Stalin, 1940’ların ortalarından itibaren, Doğu Avrupa’da Bulgarları, Rumenler’i, Sırpları etkileyebilmek için, dine başvuracaktı). ABD ve İngiltere’yse, buna karşılık, Fener Rum Patrikhanesi’ni kullanmaya karar verdiler ve 1949’de ABD’deki Rum Ortodokslar’ın dini başkanı olan Athenagoras, devrin lideri Truman’ın özel uçağıyla İstanbul’a gelerek bir günde Türk vatandaşlığına geçirilerek Fener patriği seçilmişti. İşte o tarihlerden beridir, ABD, Doğu Avrupa ve Oprtadoğu’daki Ortodoks nüfusu etkilemek için, Fener Patrikhanesi’ni kullanıyor.
Rusya’nın 2022’nin şubat ayında Ukrayna’ya direkt taarruza geçmesi, Ukrayna’da Rusya’yla ilişkili olan bütün kurumları zora soktu. Üstelik, Moskova Patirği Kiril, Putin’in savaşına takviye verdi. Bu türlü olunca, Moskova Patrikhanesi’nin Ukrayna Kolu, geçen yıl, Moskova’yla bütün bağlarını kopardığını açıkladı. Ne var ki, Ukrayna idaresi, Moskova Patrikhanesi’nin Ukrayna Kolu’nun Moskova’yla bağları koparmasını samimi bulmadı ve hala münasebetin devam ettiğini tez etti. Bundan da ötede, bu yılın başından itibaren Ukrayna idaresi, üstte kelamını etitğimiz, Rus Ortodoksları için bir hac merkezi olarak görülen ve Moskova Patrikhanesi’nin Ukrayna Kolu’nun kontrolü altında bulunan Peçerrsk Manastırı’nın kira kontratını feshederek, buradaki rahipleri manastırı terketmeye zorladı. Son birkaç ahdır, manastırdaki rahiplerle Ukrayna makamları ortasında gerginlik, devam ediyor. Ukrayna idaresi, Rus Ortodoksları için en kutsal bir yer olarak görülen bu manastırı, Fener’e devretmeye hazırlanıyor. Bunun dışında, Ukrayna’daki Ortodokslar’ı, çabucak olmasa da, kademeli halde, Fener Patrikhanesi’nin kontrolüne geçirerek, “dini bağımsızlığı” sağlamayı planlıyor.
TÜRKİYE’YEYİ İLGİLENDİREN KISMI
Peki, bu olanların bizle ilişkisi ne? Aslında, irtibat çok açık: Türkiye, 1923’te Lozan Antlaşması’nda, Fener Patrikhanesi’nin Türkiye’deki Ortodoks cemaatin dini kurumu olacağı, bunun ötesinde bir yetkisinin olmayacağına ait, İtilaf Devletleri’nden, kelamlı de olsa, onay almıştı. Türkiye’nin patrikhane konusundaki hassasiyeti, 1940’ların ikinci yarısı, DP iktidarının birinci vakitleri ve Özal periyodu hariç, devam etti. ABD ise, Türkiye’yi, Fener Patriği’ni Ortofdokslar’ın mutlak önderi olarak tanımaya ve Fener Patriği’nin Türk vatandaşı olma kuralını kaldırmaya ikna etmeye çalışıyor. Fener Patriği, şu durumda da, ziyaret ettiği ülkelerin pekçoğunda, cumhurbaşkanlarına has protokolle karşılanıyor ve siyasi bahislerde, haller koyuyor. ABD’nin siyasetine paralel halde siyasi haller sergiliyor. Artık bile durum böyleyken, Fener Patriği’nin Türk vatandaşı olma kaidesinin kaldırılması halinde, İstanbul’un göbeğinde, Türkiye’nin denetleyemediği, devlet gibisi bir yapı ortaya çıkacaktır. Türkiye’nin Fener’in yalnızca Türkiye’deki Rum cemaatinin dini temsilcisi olduğunu söylemesine karşılık Fener’in Ukrayna’yı himayesine alması ve buradaki çekişmelere müdahil olması, Fener’e, bu kelamını ettiğimiz siyasetler konusunda yer kazandırmış olacaktır. O nedenle, Ukrayna’nın bağımsızlık çabasından farklı olarak, Rusya ile Batı ortasındaki çatışmanın bu dini boyutunu Türkiye’nin yakından, dikkatle takip etmesi gerekiyor.
Konuyla ilgilenenlere, geçtiğimiz günlerde ikinci baskısını yapan “Rusya Batı Çatışmasında Fener Rum Patrikhanesi – Ukrayna Savaşı’nın Dini Cephesi” isimli kitabımı bilhassa tavsiye ederim. Kitabımı şu linkten temin edebilirsiniz: Rusya-Batı Çatışmasında Fener Rum Patrikhanesi Deniz Berktay
Odatv.com
