Okan İrtem: Ergun Hocam, isterseniz geleceğe ait bir öngörü ile başlayalım. İçinde bulunduğumuz iktisadi durum sizce 2023 seçimi ertesinde kurulacak yeni hükümeti tekrar IMF’li bir kemer sıkma siyaseti izleme mecburiliği ile karşı karşıya mı bırakacak?
Ergun Türkcan: Evet. Her ne kadar siyasi iktidar IMF’i temelden sildiğini söylese bile, biz NATO üzere, hala IMF’in hissedarıyız yani içindeyiz. Arap parası çekerek yani emlak komisyonculuğu yaparak Türkiye üzere bir ekonomiyi kimse düzlüğe çıkaramaz. Seçim sonrası IMF’e gidileceğini düşünüyorum. İmkansız görülse bile, iktidar İsrail ile barışmak, Suudiler ve BAE ile hatta Mısır’da Sisi ile muahede yolu aramada olduğu üzere stratejik esneklikler gösterebilir. IMF doğal olarak sıkı bir maliye ve para siyaseti demektir; en az 4 yıl yahut daha fazla sürebilir; yadırganmaz.
O.İ.: 2023 sonrasındaki yeni hükümetin izleyebileceği sıkı para siyasetinin ve mali siyasetin şirketler ve fakir kesitler üzerinde nasıl bir tesiri olacağını düşünüyorsunuz? Şirketlerin bugün olduğu üzere ucuz kredi bulma ve borçlarını döndürme imkanlarının sonuna mı geliyoruz?
E.T.: IMF siyasetlerinin önceliği gelir dağılımını düzeltmek değildir. Zati temelden bozulmuş olan gelir dağılımı biraz daha bozulacaktır. İktidar şirketlere aktarılan ucuz paranın istihdam yaratarak çalışanlara dolaylı yoldan refah sağlayacağını söyleyebilir. Herkesin elinde bir cep telefonu varsa, klasik emekçi hareketi olmaz, herkes sokağa değil ekranına bakar; ekranları iktidar denetler. Şayet Muhalefet (öyle bir kurum varsa) cep telefonlarına girerse, iktidar tehlikeye düşer. Personel kadar şirketler de kırılgan bir durumda kalacaktır: IMF faizsiz para vermez lakin faizi esnek tutacaktır, alt-yapısı sağlam olmayan, rezervleri kalmamış şirketler de “Abbas Yolcudur.”
“CHP, OKLARIN BİRÇOKLARINI YİTİRDİ”
O.İ.: AKP’nin iktidarda kalmaya devam etmesi halinde yeni rejimin ya da muhtemel bir iktidar değişikliği halinde CHP’nin mevcut takımlarının IMF’siz bir iktisat siyaseti ya da dışarıdan dolar bulma meselesini aşan bir iktisat siyaseti izleme imkanı var mı? Türk bürokrasisinin mevcut takımları bu tıp bir siyasetin izlenebilmesine imkan veriyor mu?
E.T.: CHP, uzun yürüyüşte, 80 yıldır biriktirdiği ünlü (Altı) oklarının birçoklarını yitirip artık neo-liberal olduğu için birinci işi IMF’e müracaat etmek olur; eski planlı devirlerine dönmesi hayaldir. Aslında CHP’nin iktidara gelme ihtimali pek yok. AKP ise “nas” iktisadından faiz-fobiyadan sıyrılmadığı, Merkez Bankası yine kurulup prestij kazanmadığı sürece milletlerarası finans piyasalarının dışında kalır, kredisi “junk” olur. Nakdî ekonomiler olduğu sürece faiz de olacaktır; kıymetli olan para arzı, rezervler ve faiz istikrarını ayarlayabilmektir.
Merkez bankaları –aşağıda değindiğim Smithsonian Anlaşması– 1971 sonunda sabit (altına bağlı) kurlardan vazgeçip, paraların kıymetini piyasalara bırakınca, temel vazifeleri enflasyon-resesyonla uğraşmağa dönüştü. Fakat Türkiye’de yerli enflasyon döviz kaynaklı olduğu için, Merkez Bankası Liranın bedelini de düşünmek durumundadır. İktisat teorisi enflasyon yükselince faizin artmasını ve para arzının kısılmasını öngörür. (İç kanaması olan ağır bir hastaya kan sulandırıcı verilmez; faiz indirimi kanı sulandırmaktır.) “Faiz sebep enflasyon sonuçtur”, deyince, “faiz neyin sonucudur?”, diye sorulur. Fakat ülkede tüm bürokrasi ve Akademia tarikatların, cemaatlerin elinde olduğu için kutsal nas iktisadı sorgulanamaz. Lakin bu IMF’e gitmeyi engellemeyecektir.
O.İ.: Mevcut kuvvetli dünya iktisadi konjonktürünü ve dışarıdan finansman bulmanın önündeki zahmetleri göz önünde bulunduracak olursak, Türkiye’nin tekrar 30’larda ve 60’larda olduğu tipten kamu öncülüğündeki bir iktisat siyasetine dönüş yapması sizce mümkün mü? Ya da bu türlü bir iktisat siyaseti bugünkü iktisadi dünya konjonktüründe gerçekçi mi?
E.T.: Türkiye tekrar 1930’lar yahut 1960’lardaki devletçi-planlamacı siyasetlere dönebilir mi? Türkiye 24 Ocak 1980 kararlarından sonra kökten değişti; dış piyasalara, finans sistemine bağlandı, boşanmak çok güçtür. Lakin dış dünyada ve olağan ülkede büyük ekonomik-politik zelzeleler olursa, büyük bir savaş, hani herkesin konuştuğu Üçüncü Dünya savaşı çıkarsa neler olur, bilemem. Zira planlama yapmak için devletlerin elinde kimi iktisadi kurumlar-yapılar, bürokrasi ve gerçek bir Merkez Bankası mevcut olmalıdır. Sanıyorum o devirler tüm dünya için bir tarih olmuştur.
Bunları söylerken, toplumsal kalkınmaya yönelik gerçek planlamaya karşı olduğum sanılmasın. Bilakis, yalnızca kâra yönelik neo-liberal bir iktisat modelinin dünyanın başına bela olduğunu, bu tıp siyasetlerin, neo-emperyalizmin de gerçek sömürü aracı olduğunu düşünürüm. Söylemeğe çalıştığım, yeni nesillerin “planlama” kavramının çok uzağında kaldığı ve mevcut takımların da bu türlü bir niyet eksersizi olmadığıdır.
BÜYÜK PETROL KRİZİ, 1974 VE DOLARIN DEĞERİ
Fakat şunu hatırlatmak istiyorum: Yaklaşık 50 yıl evvel ABD, uzun Vietnam Savaşı nedeniyle büyük dış ödemeler, bütçe ve cari açıkla karşılaştı. Dolar, Bretton Woods Sisteminde, 1945’de, altına bağlandığı için 1970’lerde artan talebi karşılamak için memleketler arası likidite yaratmak yani altın karşılığı dolar sürmek için FED’in elinde fazla bir imkan kalmamıştı. Avrupa’da Eurodolar vb. icat edilmiş; IMF ise Özel Çekme Hakları ile (SDR=Special Drawing Rights), misal türevlerle likidite yaratsa da talep karşılanamıyordu. Bu yalnızca dolar külfeti ötesinde, tüm paraların dolara bağlanması (pegging) hasebiyle dünya iktisadını de sıkıştırıyordu.
Başkan Nixon Ağustos 1971’de doların altınla değişimini durdurdu ve 10 gelişmiş ülkeyle (G-10) Smithsonian’da yapılan muahede, Aralık 1971 sonunda doları %8.5 devalüe ettiği (altınının onsu 35’den 38’e dolara çıktı) üzere, öteki paralar da dolara karşı kıymet kazandı. Bu da yetmedi, altının onsu 42 dolarda seyrediyorken, Şubat 1973’de dolar %10 daha devalüe edildi ve öbür paralarla birlikte doların bedeli de para piyasasına bırakıldı: Lider Nixon “altın penceresini kapatmıştı.” Bundan sonra da “sepette yılanlar” diye bilinen tüm paraların birbirlerine nazaran paritelerinin daima değiştiği, şayet grafikle tabir ederseniz bir kutuda birbirine sarmalanmış renkli çizgiler doğdu: Dolar artık temel para (main currency) olmaktan çıkıyordu.
İşte bu yıl, Ekim 1973’de, Mısır, Kanal’dan İsrail’e saldırdı: Yom Kippur savaşı son anda durduruldu; Sina elden gidiyordu. Bunun üzerine, arz kısılarak petrol fiyatları çok yükseltildi; Birinci Petrol Krizi denen bu olaya ilişkin fiyat datalarıyla yer kaplamak istemiyorum. Esasen, Süveyş 1967’den beri kapalıydı, petrol harika tankerlerle Afrika’nın güneyinden Avrupa’ya, ABD’ye taşınıyordu; fiyatlardaki yükselişin sebebi bu değildi. Ham petrol fiyatını artıranların başında Suudiler, İran Şahı, Venezüella yani OPEC geliyordu. Bu devletler ABD’nin müttefikiydi, ona karşı, ondan işaret almadan tüm dünyayı, iktisadi faaliyeti tarımdan sanayie durduran radikal bir karar alamazlardı.
Bu kıymeti yerlerde sürünmeğe başlayan doları ayağa kaldırmak için ABD’nin sahneye koyduğu senaryo idi. Zira çok yükselen petrol fiyatları tüm ülkeleri dolar almağa yöneltmiş; IMF de, bu cari açıkları karşılayacak fonlara sahip olmadığı için, üyelerini özel bankalara, memleketler arası finans sistemine yöneltmişti: Petrol satıcıları çok para kazanıyor, bunları ABD bankalarına yatırıyor, herkes bu bankalardan yüksek faizle döviz satın alıyor, tekrar petrole veriyor ve çark dönüyordu (recycling). Sonuçta dolar eskisinden daha güçlü hale geldi. Burada kritik nokta gözden kaçmasın: Tüm dünyada petrol yalnızca US Dollar ile alınır-satılır, öbür para geçmez. Saddam bir sefer kendi parasıyla satış yapmayı denedi ve öldü. Meğer Putin Ruble ile gaz satışı yaptı, yaşıyor, Çin de, İran da tıpkı sistemi düşünüyor. Yeni bir milletlerarası ödemeler sistemi doğup, SWIFT (yani dolar ödeme sistemini) ikame edebilir mi? Bilemem lakin mümkün…
1973 YOM KIPPUR’DAN, 2022 UKRAYNA’YA
Bu 50 yıl evvelki olayları niye hatırlatıyorum? Şubat 2022’de başlayan Ukrayna savaşı ile 1973 Yom Kippur Savaşı ortasında bir benzerlik var mı? ABD eski Rusya’yı (SSCB) coğrafyasını modül kesim NATO sistemine katıp, üstelik bir karış toprak dahi el değiştirmeyecek kelamına karşın en sonunda Ukrayna’ya yani Rusya’nın kalbine dayanıp ülkenin savunma reflekslerini harekete geçirmesi ile İsrail’in Kanal’ın Doğu kıyısını ele geçirip yeşil Nil Delta’sına, ülkenin kalbine komşu olup Mısır’ın içine girmesi ortasında bir benzerlik aramak çok mu yanlış sayılır?
Petrol fiyatlarını ambargolarla yükselten yahut yükselmesine neden olan yeniden ABD’dir. Elli yıl evvel İran Şahı yahut Suudiler petrol fiyatını yükseltiyordu; günümüzde Avrupa ülkelerine, “Rus gazı almayacaksınız”, deyince, AB buna çabucak, yeni sömürge ruhu ile (zaten Yeni Avrupa-AB, artık ABD’nin ‘Hindistan’ı değil midir?) uysa da, öbür petrol üreticileri arzlarını tıpkı ölçekte artırmadılar. Daha doğrusu, bu gazı Avrupa’ya getirecek imkanları yoktu. Natürel, tüm fiyatlar arttı ve ulusal gelir kestirimleri düşmeğe başladı; yarı-savaş ekonomisi.
Avrupa Birliği’nin savaş harcamaları (NATO ile birebir matrikste sayılabilir), ulusal gelirini değil, ABD ‘military-industrial complex’inin, münasebetiyle onun GSMH’nın artışına sebep oluyor. ABD, Çin’e karşı savaşında doları güçlendirmek için Euro’yu zayıflatıyor. Sonuç: Euro daha yüksek kurdan seyrederken, Temmuz 22’de Dolar/Euro paritesi neredeyse eşitlendi. Daha mı düzgün oldu? Avrupa Dolar bölgesi eski müşterilerine daha çok ucuz mal satabilir mi? Olağan ki, personel fiyatlarını azaltıp, petrol fiyat artışlarını karşılayabilirse. Rusya da (o vakit SSCB), birinci Petrol Krizi’nden yararlanıp, OPEC üyesi olmadığı halde çok para kazanmış ve bunu Afganistan işgaliyle harcayıp, sonunda kendi çöküşünü hazırlamıştı. Artık de, bu ambargo ile daha fazla gaz parası geliyor. Sanki iki hasım yaptıkları kusurlardan ders almışlar mıdır? Göreceğiz.
ERGÜN TÜRKCAN KİMDİR
1940’ta Muğla’da doğdu. Birinci ve orta tahsilinden sonra, 1962’de, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu; askerlik hizmetinden sonra yeni kurulan TÜBİTAK’ta Türkiye’nin birinci Bilim Siyaseti Ünitesi’ne atandı. Bu alandaki birinci profesyonel araştırıcı olan Türkcan, doktorasını İngiltere’de Sussex Üniversitesi, SPRU’da (Science Policy Research Unit) OECD Fellow olarak hazırladı ve 1972’de Ankara Üniversitesi’nden iktisat doktorasını aldı. 1974’te TÜBİTAK’tan ayrılan Ergun Türkcan, Güç ve Olağan Kaynaklar Bakanlığı’nda, Ankara Belediyesi’nde çalıştı.
Hacettepe Üniversitesi ve Gazi Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak vazife yaptı ve 1979’da doçent oldu. 1978-1979’da Devlet Planlama Teşkilatı’nda, İktisadi Planlama Dairesi Müşaviri sıfatıyla Dördüncü Plan çalışmalarına katıldı.
1982’de üniversiteden ayrıldı ve çeşitli şirketlerde çalıştıktan sonra 1988’de yine üniversiteye döndü. Evvel Gazi Üniversitesi’nde, sonra Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde profesör olan Türkcan, 2007’de emekliye ayrıldı. Muharrir, 1993’ten 2003’e kadar, kısmi vakitli, TÜBİTAK Lideri Bilim Siyaseti Danışmanı olarak çalıştı; bu ortada 2000-2002 ortasında kurumun Bilim ve Teknoloji Siyasetleri Daire Başkanlığı’na vekalet etti. ODTÜ Toplumsal Bilimler Enstitüsü’nde Science and Technology Policy Studies (STPS) lisans-üstü programında yer alan Bilim ve Teknoloji Tarihi derslerini veren Türkcan’ın bu alanda birçok makale ve bildirimine ek olarak Teknolojinin Ekonomik Politiği başlıklı öteki bir kitabı daha vardır.
Okan İrtem