İnsanoğlu dinî tutuculuğun hâkim olduğu ortaçağ karanlığını aştığı üzere kapitalizmi de aşabilecek mi? Yoksa tekrar karanlıklara mı yuvarlanacağız? Bu soru 21’inci yüzyılın sorusudur. Bilhassa de şu anda gündemde bulunan üç temel kriz açısından: İklim ve etraf krizi, güç kıtlığı ve insanın ruhsal dayanma gücü.
ABD boş raflar ülkesi olacak mıydı?
BATI’DA RADİKAL ELEŞTİRİLER
Günümüzde Batılı hükümetler artık “tersine küreselleşme” ve Keynesçi iktisada dönüş işaretleri vermekteler. Ancak bunlar konuşulurken bir yandan sisteme radikal karşı çıkışlar da var. Örneğin kitapları Batı’da yok satan Thomas Piketty, sistemin yarattığı gelir dağılımı bozukluğuna işaret ediyor. 19. Yüzyıl Marksist prosedürünü eleştirel usulde kullanan filozof Anselm Jappe ve başkaları ise daha da derinlere inerek “meta fetişizmini” gündeme getiriyorlar.
“Meta fetişizmi” tabiri günlük konuşmada da sıkça geçer ve tüketim toplumunu eleştirmek için kullanılır. Alışveriş çılgınlığı da kimi vakit fetişizm olarak algılanır. Fetiş aslında Portekizce yapma, yapay manasındaki “feitiço” sözcüğünden gelir. Batı Afrika kıyılarına çıkan Portekizli sömürgeciler yerli halkın ibadet ettikleri kült objelerine “fetiş” demişlerdir. Günümüzde de reklamcılar birçok piyasa eserine “kült” ya da “efsane” deseler de “meta fetişizminin” manası daha geniştir.
(ABD’de birinci 5 ayda 214 kitleye ateş açma olayı)
Fetişizm aslında sistemin kendisindedir. Kapitalist toplumda eserlerin kullanım kıymeti ile değişim pahası farklıdır. Değişim bedeli fetişin kaynağıdır. İktisat politiğin tüm kurucularının da paylaştığı bu fikir Marx ‘ın Kapital kitabında bir alt kısmın başlığıdır: “Sermayenin fetiş niteliği ve sırrı”. Marx’ı okumayan solcular için sorun yalnızca mülkiyette, paylaşımda ve zengin-fakir ayrımındadır. Meğer sıkıntı yalnızca orada değil kapitalizmin oluşturduğu tüm hayat şartlarının toplamındadır.
Fetişizm içinde yaşadığımız sistemde üretimin insanların ve toplumun muhtaçlığı için değil değişim için yapılmasıdır. Objeler ortasındaki bağların güya beşerler ortasındaymış üzere düşünülmesi ve metalara ona nazaran paha biçilmesidir. Bunun bilakis olarak da beşerler ortasındaki bağların eşya ortasındaki ilgi üzere ele alınıp para üzere ölçülebilir, sayılabilir hale dönüşmesidir. Ömür üslubu ve o üslup içindeki kıymeti fiyatına nazaran belirlenen eserler şahısların kimliği olmaktadır. Oturulan mesken, kullanılan ulaşım biçimi, giyilen elbise, çocuğun gittiği okula kadar insanların münasebetlerini metalar tayin ediyor.
Kapitalizmde emek, topluma sağlayacağı fayda açısından değil soyutlaştırılarak muhakkak kategorilerde saat üzerinden ölçülür. Emek harcanan güç vakti olarak ölçülünce metalar da bu vakit müddetine nazaran sınıflanır ve her eser birbiriyle karşılaştırılacak hale gelir ve parayla fiyatlanır. Sistem bu biçimde oluşan meta kıymeti ve para üzerinde gelişir ve insanların kontrolünden çıkarak bir fetiş sistem haline gelir. Bugün çok doğal, daima var olmuş ve insanın özelliklerinden geldiği sanılan bu kavramlar aslında kapitalizmle ortaya çıkmıştır.
Biden 3 temel krizle karşı karşıya
EKONOMİNİN METAFİZİK DÜNYASI
Bir insan faaliyeti olduğundan kuşku bulunmayan iktisadın kapitalizmde insanların kontrolünden çıkması onun uzun vadede kendisini çökertme nedenidir. İnsan kendi yarattığı eserlere yani metaya ve o metanın ekonomik macerasına (fiyat, pazar, değişim, kriz vs) güya dünyayı yöneten ilahların işleri imiş üzere bakar. Nasıl Afrikalı kendi yaptığı fetişe kimi özellikler atfedip onun önünde eğiliyorsa kapitalizmde de beşerler piyasaya baş şayet, rükû eder, secdeye varır. Eskilerin sıkça söyledikleri üzere ” insanoğlu putunu kendi yapar, kendi tapar”.
Piyasa kuralları, üretim şekli ve alakaları büsbütün insan yapısı iken günümüz insanı bu sisteme vakit ve yer bakımından evrensellik, ezeliyet ve ebediyet atfeder. Her şeyi piyasanın belirlediğini var saymak kapitalizmin metafiziğidir. Bu metafizikte tıpkı tek ilahlı dinlerde olduğu üzere örneğin devletin piyasaya müdahalesi “piyasanın birliğine, tevhit inancına” karşı çıkmak ve piyasaya “şirk koşmak” sayılır. O denli ki yontulmuş bir taş kesimi, ya da tahtadan bir put önünde huşu içinde titreyen Papua Yeni Gineli müminin inancının birebirini “piyasanın görünmez elinin” karşısında ilahiler söyleyen Adam Smith gibisi Batılı “bilim insanları” bile paylaşır.
Global ısınma ABD’yi de vuruyor
Tabii Afrikalının önünde secde ettiği fetişin gerçekte hiçbir varlığı ve gücü olmamasına karşın insanların ona olan inancından ötürü toplumda çok tesirli olduğunu da biliyoruz. Fetiş ya da put inancı birçok vakit insan ömrüne dahi hükümrandır. “İnanıyorsan vardır” biçimindeki gözbağcılık o kadar güçlüdür ki insanları tarihte kanlı savaşlara nasıl sürüklemişse günümüzdeki kapitalist metafizik de açlığın, işsizliğin, toplumsal meselelerin ve çatışmaların asıl nedenidir.
KAPİTALİZM MUKADDERAT Mİ?
İnsanlar kapitalizme inandıkları için bu kasvetleri yazgı kabul ediyorlar, birçok bakımdan Ortaçağa benzeri bir kuyunun içindeyiz hâlâ.
Ortaçağ karanlığının aşılması Orta Çağdaki ekonomik ve toplumsal sistemin değişmesiyle olmuştur. Meta fetişizmi de kapitalist toplumun çökmesiyle birlikte çökecektir. Kapitalizmi eleştirenler ahlakçı bir tenkit yapmıyorlar. Kapitalistin kâr hırsı içinde yaşadığımız girdabın anaforlarından yalnızca bir adedidir, öbür bir deyişle sistemin çarklarının daha yeterli dönmesi için faydalı görülen bir makine yağıdır. Kapitalizm eleştirisi bir varlıklı düşmanlığı değildir, sistemin tüm aktörleri belirlenmiş maddelere nazaran kendi rollerini oynuyorlar. Piyasa nerede kâr varsa oraya yönelecektir, bugün ABD’de yaşandığı üzere şayet silah imalatı çocuk mamasından daha kârlı ise hiçbir bebek ağlaması kapitalistin tercihini değiştiremez. Piyasa insan ömründe doğuracağı somut sonuçlara değil soyut sayılara bakar ve kâr hesabını da “asıl somut gerçek” olarak kabul eder. Fetişizmin somutla soyutu tersyüz etmesinin bir örneği de budur.
Çevre krizi kapitalizmle çözümsüz
KAPİTALİZM KENDİNİ NASIL ÖLDÜRÜYOR?
İşte kapitalizmin kendini imha edeceği istikameti de budur. Yoksa artı kıymetin paylaşımı konusundaki hengame değil. Bedel oluşturma sisteminin kendi özündeki yıkıcı ve intihar edici niteliği bunun nedenidir. Bugün kapitalist sistemin kendi içinde üç farklı alanda tıpkı anda sıkıştığı görülüyor. Etraf problemleri ve global ısınma, güç tükenişi ve insan materyalinin ruhsal açıdan “alarm vermesi” kapitalist sistemde kalındığı müddette halledilemeyecek mevzulardır.
YEŞİL KAPİTALİZM HAYALDİR
Çevre ve iklim sıkıntıları kapitalist sistem içinde çözülemez. Yeşil ya da yeşilci bir kapitalizm açık sahtekârlıktır, kapitalizmde beşerler kendi ürettikleri metaların lakin gerisinden koşarlar ve denetimi yitirmişlerdir. Kapitalistler kendi yarattıkları probleme yeniden kendileri bir ortaya gelip bir deva bulamazlar. Sistem aslında denetimin inkârıdır, piyasanın otomat olması üzerine programlanıp ayarlanmıştır.Reçeteli mevt tipik kâr maksatlı sıhhatin sonucu
Karbon salınımını, sera tesirini, etraf kirliliğini önleyecek şu ve yahut bu tedbir alınsa bile rekabet şartları içinde kesinlikle etkisiz kalacak, piyasa aktörleri bunun etrafından dolaşacak yollar bulacak, bu yolları bulamayanlar ise elenecektir. Batılı devletlerin bugüne kadar iklim krizi hakkında ürettikleri lakin nutuk ve yazılı metin halinde kalan “devasa” projelere karşın tek bir somut adım atamamış olmaları da bunun en düzgün delilidir.
ENERJİ BU SİSTEM İÇİN BİTTİ
Ekonomi politik unsuru zati “kaynakların sınırlılığı” üzerine kuruluş olan kapitalizm güç krizini de aşamaz. Bunun nedeni dünyada güç kaynaklarının bitişi değil üretimin kâr maksadıyla yapılması ve durmadan büyüme koşuluna dayanmasıdır. Büyümeyen bir kapitalist yok olur ve yerini diğeri alır. Bu nedenle kapitalizm de düşmemek için daima koşmak zorundadır. Kapitalist, rantabiliteyi arttırıp, otomatikleşmeyi çoğalttıkça kâr marjı düşer, o durumda ise bu genel kârının düşmemesi için daha çok üretmek ister. İşte son 30 yıldır gündemde olup bugün bilakis çevrilmek istenen globalleşmenin nedeni de budur aslında. Globalleşme kapitalizmin yeni bir basamağı değil çaresizlik nedeniyle başvurulan son seçenek olmuştur. Lakin çok ve muhtaçlık dışı üretime dayanan iktisat nedeniyle hem güç güzelce kıymetleniyor hem de her tarafı çöp dağları kapılıyor. Görüldüğü üzere deva sanılan her yönelim daha büyük problemler ortaya çıkarıyor. Yılda 40 bin kişi ateşli silahlarla öldürülüyor
ABD’DEN İNANILMAZ HABERLER
Gelelim kapitalizmin üçüncü ve son çöküş alanına. Sistemin örnek ülkesi ABD iki büyük ve önlenemez çılgınlıkla karşı karşıya. Birincisi, kitlesel ateş açmalar ve ateşli silahlarla vefatlar. İkincisi morfin türevi reçeteli ilaçlar ve fentanil tabanlı uyuşturucular. Bu iki alanda vefatlar son 30 yılda 3 misli artmıştır ve artmaya devam etmektedir. ABD’de her yıl 40 bin kişi ateşli silahlarla ölmektedir. Yalnızca morfin türevi reçeteli ilaçlar alıp çok dozdan ölenler ise 50 bin kişiyi buluyor. Bu sayıya yasadışı uyuşturucu kullanmış ya da altın vuruş yapmış on binlerce meyyit dâhil değildir. ABD’de büyük ilaç şirketleri ve çok sayıda hekim “Opioid “ ismi verilen bu ilaçlardan kaynaklanan vefatlar nedeniyle mahkûm olmuşlardır Lakin yasak olmasına karşın bağımlılık yaratacak yeni ilaçlar çıkmaya devam ediyor, zira asıl kâr bağımlılıktadır.
Ateşli silahlar konusunda ise Perşembe günü Yahoo’da çıkan Josué Melvin imzalı bir röportaja değineyim. ABD’de ateşli silahların dikkat cazip formda çoğaldığı söyleniyor, o denli ki her tarafı küçük üreticiler sarmış, insanlara el imali, isteğe nazaran tabanca ve tüfek imal ediyorlarmış. Yeni doğan her çocuğa üzerinde ismi ve doğum tarihi yazılı bir silah alma âdeti başlamış.
Thomas Piketty’nin kitabı
Silah üreticileri bu durumun yarattığı tehlikenin farkındalar lakin kapitalizmi savunmak için şöyle diyorlar: “Kabil Habil’i tabancayla mı öldürdü? Sorun insanda”. Bir açıdan haklılar, morfin ya da uyuşturucu bulamazsanız tabiatta benzeri ot ya da mantarlar da var. Lakin kapitalizmin bu çılgınlıkları teşvik ettiği, vefatları tepeye yükselttiği ve doruğun şimdi görünmediği de ortada. Sistemin acılarına dayanamayan Amerikalı ya kendini uyuşturuyor ya da diğerlerine saldırıyor. Ve görülüyor ki tıpkı iklim, etraf ve güç meseleleri üzere bu akıl sıhhati krizinin sona ermesi de lakin post-kapitalizm periyodunda olacak. Yani insanların görünmez el sandıkları piyasaya tapınmayı bırakıp kendi mukadderatlarını kendi ellerine aldıkları bir periyotta.
Kayahan Uygur