Antik Çağ’da oyun ve oyuncak

Akın Ersoy*

Yunan ve Roma uygarlıklarında çocukların günlük hayatında oyun ve oyuncaklar günümüzde olduğu üzere değerli rol oynamaktaydı. Çocuk her yaşta çocuk, ebeveyn her vakit ebeveyn idi.

Yürütülen arkeolojik hafriyatlarda oyun objeleri olan oyuncak nesneler, modüller halinde yahut bütün olarak ele geçmektedir. Bununla birlikte oyuncaklar antik çağa ilişkin vazolar, taban mozaikleri, duvar fotoğrafları, mezar taşları ve lahitler üzerinde yer alan fotoğraf ve kabartmalarda da karşımıza çıkar. Öteki yandan fotoğraflar, kabartmalar ve antik muharrirlerin anlatılarından oyun kuralları hakkında az yahut çok fikir edinebiliyoruz. Tanrıçalar, ilahlar, askerler, periyodun kahramanları, tekerlekli-tekerleksiz otomobiller, çember, topaç, kova ve kürekler, çıngıraklar, bebekler, çocuğun kendi etrafından tanıdığı evcil hayvanlar, aşık kemikleri, zar, top ve oyun taşları üzere oyun objeleri aile bütçesine ve vaktin teknolojisine nazaran çeşitli materyallerden yapılmışlardı.

Her çağda ve kültürde olduğu üzere eski Yunan ve Roma’da da oyuncak ve oyunların hedefi çocukları hayata hazırlamaktı. Birden fazla oyun objesi ustalık isteyen ve bu nedenle de yetenekli kişi yahut ustalara yaptırılması gerektiğinden varlıklı ailelerin çocukları doğal olarak şanslı idi.

Kız ve erkek çocukları ergenliğe adım atmaları ile birlikte oyuncaklarını ailenin yahut çocuğun kendini yakın hissettiği tanrıça ve ilahlara armağan ediyorlardı. Örneğin kız çocukları evlilik yaşına geldiğinde başta oyuncak bebekleri olmak üzere bedel verdiği oyuncaklarını Artemis, Athena, Afrodit, Demeter üzere tanrıçalara adarlardı.

Antik Çağ’da çocuklar da günümüz çocukları üzere ebeveynlerini yemek ve paklık yaparken, çamaşır yıkarken ya da bağda-bahçede çalışırken görerek örnek alıp oyunlar oynuyor, ‘rol kesiyorlar’dı. Anne ve babanın yaptığı işlerde kullanılan kap-kacaklar ile iş aletleri, çocukların konutta yahut sokakta yakından tanıdıkları tekerlekli-tekerleksiz pişmiş toprak yahut metal hayvan heykelcikleri ve öteki oyuncaklar “evcilik” oyunlarının kıymetli objeleri idi.

OYUNCAK BEBEKLER

Oyuncaklar içinde kökeni en eskilere dayanan objelerden biri, odaklanma ve dikkati pekiştiren çıngıraklar idi. Çıngıraklar birden fazla kez çocukların yakın etrafından bildiği kuş, köpek, horoz, domuz, ayı, baykuş ve kaplumbağa üzere hayvan biçimleri ile karşımıza çıkar. Arkeolojik hafriyatlarda ele geçen somut buluntuların yanı sıra vazo yahut duvar fotoğrafları üzerinde çıngırakların sıklıkla tasvir edildiklerini de görebiliriz. Alışılmış daha büyük çocuklar için oyuncak düdüklerin de olduğunu burada söyleyelim.

Yunanlılarda Kore, Nymphe, Plangones ve Romalılarda Pupa ismi verilen oyuncak bebekler bez, kemik, fildişi, pişmiş toprak, gümüş, altın ve başka metallerden yapılabilmekteydi. Oyuncak bebekler bilhassa kız çocuklarının en değerli oyuncakları idi. Antik Çağ’da Yunanistan’da ve İtalya’da devrin giysi ve renkleri ile boyalı ve yeniden boya ile yapılmış kolye, bilezik ve halhallar ile süslenmiş pişmiş toprak oyuncak bebekler bulunmuştur. Oyuncak bebeklere ve öbür oyuncaklara yalnızca çocukların kendilerini yakın hissettikleri tanrıçaların ve ilahların kutsal alanlarında ve tapınaklarında değil, çocuk mezarlarında da rastlanılması mezar sahibi kız çocuğunun kimi oyuncaklarını ömür uzunluğu hatıra olarak saklamış olması ile ilişkilendirilmektedir. Vakit içinde evvel bacakları oynayan pişmiş toprak ve metalden bebeklerin sonrasında kolları, başları ve en sonunda da diz ve dirsekleri eklemli yapılarak bir manada kukla üzere oynatılacaktır. Lakin özel üretim gerektiren oyuncak bebekler gelir durumu düşük ailelerin çocuklarının sahip olabilecekleri oyuncaklardan değildi. Bu çocuklar bir kol kesimine çaput sararak yahut ot, saman doldurularak meskende kolaylıkla yapılabilen bebeklerle oynamak zorunda kaldılar. Smyrna kazılarında da pişmiş topraktan yapılmış oyuncak bebeklere ve onlara ilişkin kol, baş ve bacak kesimlerine ulaşılmıştır ki, bu oyuncaklar gelir durumu uygun olan İzmirli ailelerin çocuklarına aittiler.

OYUNCAK ARABALAR

Tekerlekli-tekerleksiz pişmiş toprak yahut metal otomobiller, erkek çocukların en sevdikleri oyun objelerinden idi. Oyuncak otomobiller babaların bilhassa erkek çocuklarına alabilecekleri en değerli oyuncaklardan biri olmalıdır. Hakikaten Aristophanes’in Bulutlar isimli komedyasında koro başı Strepsiades oyundan kazandığı para ile oğluna küçük bir oyuncak otomobil almıştı. Antik Çağ vazoları ve mezar stelleri üzerinde tekraren tasvir edildikleri üzere az sayıda da olsa mezar buluntuları içinde pişmiş toprak ve metal otomobiller yahut modülleri ele geçti. Bu tekerlekli-tekerleksiz otomobiller doğal olarak devrin iki yahut dört tekerlekli at otomobillerini taklit ediyorlardı. Ayrıyeten bugün bildiğimiz “çın çın tekerlek” modelinde tek tekerlekli oyuncaklar da yok değildi. Olasılıkla bu tekerleklere günümüz modellerinde olduğu üzere çıngıraklar da bağlanıyordu.

OYUNDA HENGAME: NE ŞAŞIRIYORSUNUZ?

Kökeni tarihin derinliklerine inen ve maddi kalıntılarını Yunan ve Roma kültüründe de çoklukla gördüğümüz aşık kemikleri üzerlerindeki yazı, sayı ve işaretler ile fal açmakta kullanılarak gelecek tasavvurunda bulunulan objelerdi. Başka yandan da çocuklar ortasındaki iddialaşmanın bir modülü olarak zar atılan oyunlarda da kullanılmaktaydılar. Antik kaynakların anlatılarından aşık oynarken sert tartışmaların ve üzücü olayların da yaşandığını anlıyoruz. İzmirli Homeros İlyada’da Troya kahramanı Akhilleus’un en sevdiği arkadaşı Patroklos’un çocukken aşık oyunu oynarken öfkeye kapılarak oyun arkadaşı Amphidamas’ın çocuğunu öldürdüğünü bize aktarır. Aşık kemikleri ile oynamak bir protesto konusu da olabiliyordu. Bir anlatıya nazaran Filozof Herakleitos Efes Artemis Tapınağı’na çekilerek kent idaresini protesto edercesine çocuklarla aşık oynadığını şaşırarak görenlere şöyle demiştir; “Ne şaşıyorsunuz, lanet olasıcalar? Bu türlü yapmak sizinle birlikte devlet yönetmekten çok daha güzel değil mi?”

Bir başka oyun, imparatorun dahi ilgisini çeken Yunanlıların artiasmos, Romalıların parimpar dedikleri “tek-çift” yahut “tek mi çift mi” olarak da isimlendirdiği oyundu. Roma İmparatorluğu’nun kurucusu Augustus’un çok sevdiği bu oyunun oynanması avuç içine saklanan aşık kemiği, kemik zar yahut çakıl taşının sayısının rakip tarafından varsayım edilmesi üzerine konseyiydi.

El marifeti gerektiren bir öteki oyun günümüzde de hala sevilerek farklı versiyonları farklı oyun objeleri ile oynanan pentalitha yani sözcük manasıyla tam olarak örtüşen beştaş oyunu idi. Aşık kemiği ile oynanan dikkat ve marifet isteyen tropa ismi verilen bir diğer oyun ise bir yuvaya, bir deliğe yahut bir vazo içine aşık kemiği atma kuralına dayanıyordu.

Bilye/misket ile oynanan oyunlar da çocukların günlük ömründe yaygın olarak görülen oyunlardan biriydi. Bizlerin de çocukluğumuzda çokça oynadığımız misketin Antik Çağ’da hangi kurallarla ve nasıl oynandığı açık değilse de tapınak ve kutsal alanlarda yapılan arkeolojik hafriyatlarda çokça çıkması aşikâr bir yaşa gelen çocukların tanrıça ve yaradanlara oyuncaklarını sunmaları ile bağlantılı olmalıdır.

HERMES’İN TOPACI

Cam, metal, kil ve ahşaptan yapılmış topaçlar Mısır’da parmaklar yardımı ile çevrilirken, ip ile çevrilmeyi birinci kere Çinlilerin kullandığı kıymetlendirilir. Lakin sonraki yüzyıllarda her iki formda de oynanan oyun, Yunan ve Romalı çocuk ve gençler tarafından da çok sevilmişti. Bilhassa bir sap yahut çomağa bağlanmış üç deri iple yere atıldıktan sonra “kamçı”lanarak yönlendirilen ve hızlandırılan topaç döndürme pek çok antik vazo fotoğrafında karşımıza çıkar. Hakikaten bir vazo üzerinde çocuk oyunlarını ve oyun objelerini himaye eden İlah Hermes, kendisine sunulan bir topacı büyük bir keyifle ve dikkatle oynar formda ressam tarafından tasvir edilmişti. Birden fazla tek renkli ve sade görünümlü olmakla birlikte birtakım topaçlar, çocukların ilgisini çekecek halde bitkisel, geometrik ve hayvan figürleri ile süslü ve rengarenk idiler. Topaç günümüzde Beyblade’e yerini bırakır yahut dönüşürken süslemeleri de çeşitli renklerde ve ışıklı örneklere yerini bıraktı.

Çember bir diğer sevilen oyun objesi idi. Son vakitlere kadar bizlerin de oynadığı lastik otomobil tekerlekleri, bisiklet jantı sürmeye benzeri bu oyunda Yunanlı ve Romalı çocuklar çemberi, şoför manasına gelen ucu kıvrık bir sopa olan elater yardımı ile yönlendiriyorlardı.

Çemberi çevirirken düşürmemek kuraldı. Çember oyunu olasılıkla otomobil tekerleklerini taklit edeceğinden ve özel üretim gerektirdiğinden ahşap, demir ve bronzdan üretildiler. Bu nedenle varlıklı ailelerin çocuklarının çoklukla oynadığı bir oyun objesi olarak kıymetlendirilebilir. Çemberlere ses çıkarmaları için takılan halka ve zillerin çıkardıkları ses, ailelerin çocuklarının nerede oynadıklarını öğrenmelerini de sağlardı. Çember çevirmek büyük alan gerektirdiğinde lakin bahçeli konutlarda ve sokaklarda oynanabilecek bir oyun idi. Çember, günümüzde Hulahop’a ve Fitness Çemberi’ne, ritmik jimnastikteki aletli hareketlere kadar birçok halde karşımıza çıkar.

TOP OYUNLARI

Diğer yandan top oyunları da günümüzde olduğu üzere yalnızca çocukların değil yetişkinlerin de çokça tercih ettiği, Yunanlı ve Romalılar tarafından meskende, boş alanlarda ve gymnasion üzere spor alanlarında çok çeşitli formlarda severek oynanıyordu. İstop ve yakartop üzere sokak oyunlarından voleybol ve hentbol üzere salon ve saha oyunlarına kadar içinde bu oyunları anımsatan aksiyonları barındıran kurallı kuralsız çeşitli top oyunları oynanmaktaydı.

Farklı boyutlarda ve gereçler ile çok sayıda top örneği bulunuyordu. Toplar bez ve deriden kılıf içine kum, toprak, saman, kıtık, yün, at kılı, tüy, kumaş kesimleri, ip, sünger üzere materyaller doldurularak yapılırdı. İmparatorların tabibi Pergamonlu Galenos, çocuklar için domuz mesanesinden top yapıldığını aktarır. Lakin organik materyal ile yapılan topların günümüze ulaşması pek mümkün değil. Top ve top oyunları antik vazo ve mezar stelleri üzerinde daha çok erkek çocukları ile birlikte görülür. Antik kaynakların hudutlu transferleri ile vazo fotoğrafları ve kabartmalardaki tasvir formları oyunların hangi kurallarla oynandıklarına ait az da olsa bilgi sağlar. Antik müelliflerden Athenaeus’un aktardığına nazaran top oynamak Büyük İskender’in en çok sevdiği oyun olarak nakledilir. Pergamonlu tabip Galenos’a gelince, top oyunlarının masrafsız olduğunu, herkesin ve her yaş kümesinin rahatlıkla oynayabileceğini, en güzel idmanın top oynamak olduğunu ve bedenin her tarafını eşit formda çalıştırdığını söyleyerek övecektir. Top oyunları anlaşılan o ki, eğlenceli olduğu kadar sıhhate yararlı olarak görülüyordu.

Yunanlı çocuklar ve gençler Episkyros isimli bir top oyunu da oynuyorlardı. Daha çok Rugby’ye benzetilen bu oyunda antik kaynaklardan öğrenilen sonlu bilgilerden anlaşıldığına nazaran kale çizgileri ve bir orta çizgi oyun alanına çizilmekte ve iki grup oyuncuları kum ile doldurulmuş topu kapıp, atarak rakip ekibin kale çizgisini aşmaya çalışmaktaydılar.

Günümüz sporlarına benzetilen bir diğer oyun da çim yahut buz hokeyine benzeyen bir oyundu ve ucu kıvrık sopalarla topa vurmak oyunun bilinen kurallarındandı. Bir diğer top oyunu ise daha çok çocukların oynadığı phaininda idi. Oyun Yunanca’da “kapmak, yakalamak” manalarına gelen harpaston, Romalılarda ise paganica isimli kuştüyü ile doldurulmuş deri yahut bez bir el topuna benzeyen yumuşak bir topla oynanıyordu. Oyunun temel kuralı topun şaşırtmalı bir formda karşılıklı atılıp düşürülmeden tutulmasına dayanıyordu.

Ourania olarak isimlendirilen bir başka top oyununun ise kuralları açık değildir. Fakat basketbolda başlama atışını anımsatır biçimde top üste yanlışsız fırlatılır ve top düşerken oyuncuların topu tutarak tekrar üst atması gerekirdi. Çocukların bu oyunda topu kapmak için birbirlerini iterek, koşarak, hile yaparak, daima birlikte sıçrayarak yorulup, kan ter içinde kaldıkları açıktır.

Ephedrismos olarak isimlendirilen bir diğer oyunda ise ortaya dikilen bir taş, top ile devrilmeye çalışılırdı. Başaramayan oyuncu, devirmeyi başaran oyuncuyu devrilen taşa kadar sırtında taşırdı. Cezalı oyuncunun gözleri kazanan tarafından kapatılarak onun ilerlemesi ve devrilen taşı bulması güçleştirilirdi. Bizlerin bildiği kaydırak, körebe, birdirbir, deve güreşi üzere oyunları da anımsatan bu oyun kızlar ve erkekler tarafından oynanıyordu.

Top ile oynanan bir oyun da Deve Güreşi’ne benzeri formda birbirlerini sırtına almış genç ve yetişkin çiftlerin havaya atılan bir topu yakalamaya çalışmasıdır. Tahminen de rakip kadro ortasından kendi grubundan olan ikili topu aktarmasına dayanan ve ismi kaynaklarda geçmeyen bu oyunu arkeolojik nesneler üzerinde görebiliyoruz.

Trigon olarak da isimlendirilen bir diğer top oyununda dönüşümlü olarak her bir oyuncu tarafından havaya atılarak döndürülen bu oyun günümüzdeki “üçtop çevirme” oyununu anımsatır. Vazolar üzerindeki çoklukla bayanların olduğu sahnelerde görülen bu oyun, fotoğraflarda yün sepetinin de olması nedeniyle yün yumaklarının çevrildiği formunda yorumlanmaktadır. Yumak dışında top, çeşitli meyveler ve benzerleri de bu oyunun oyun objesi olarak çarçabuk kullanılabilirdi. Yün yumağının oyunun temel aracı olması ve çevirirken “ne kadar uzun yaşayacağım” sorusunun sorulması adetten olduğu için bu oyun Baht Tanrıçaları Moiraları akla getirir. Moiralar insan doğduktan itibaren onun ipliğini büker, yumak haline getirir ve günün birinde de kestiklerinde vefat gelir. Bu manada oyun tıpkı vakitte bir tıp fal bakma olarak kıymetlendirilir.

Trigon olarak isimlendirilen top oyununun Romalı bir versiyonunda ise yere çizilen bir üçgenin köşelerine geçen oyuncular deri yahut kumaştan topu birbirlerine atarak yere düşürmeden bir elleri ile tutup öbür elleri ile atıyordu. Her oyuncu topu atacağı oyuncuyu yanıltarak topu düşürmesini sağlayıp cezalı duruma düşürmeye çalışırdı.

El topu oyunlarını çok sevdikleri anlaşılan Yunan ve Romalı ailelerin sphaeristerium ismi ile anılan konutun bir odasına doluşarak, ya da gymnasiumlarda bir oda yahut salonda arkadaşlarıyla birlikte top oynadıkları da kayıtlara geçmiştir. Lakin hangi top ile ve hangi kurallar çerçevesinde bu salon oyununun oynandığı bilgisine sahip değiliz. Bu tip top oyunlarının oynandığı özel salonların yanı sıra gymnasiumların palaestraları üzere varlıklı ailelerin villalarında farklı top oyunlarının oynandığı top alanları da vardı. Bir diğer top oyunu da Aporraksis olarak isimlendirilir. Oyunun kuralı basketbolu anımsatır halde küçük topları bir vazoya atmaktan ibaretti.

FUTBOLA EN YAKIN TOP OYUNU

Bu kadar çok sayıdaki top oyunu içinde günümüzün futbolunu yani ayak topunu anımsatan bir oyundan bahsedemiyoruz. Tahminen futbola en yakın bulacağımız top oyunu, futbolun temel eğitiminde de yer alan “Dizde Top Sektirme” oyunu olsa gerektir. Kollar geride birleştirilerek top sektirmeyi daha da sıkıntı hale getirmek mümkündü. Olabildiğince çok sektirmenin oyunun temel kuralı olduğunu anlıyoruz.

Yine günümüzde olduğu üzere yaşlısı genci her yaş grubundakiler için salıncak vazgeçilmez bir cümbüştü. Enteresan gelebilir lakin bize hiç de yabancı gelmeyen bir öteki oyun tahterevallinin de oyun yelpazesinde kesinlikle yer alıyor olmasıdır. Bizler oturarak tahterevalli oynarken Antik Çağ insanlarının bu eğlenceyi ayakta durarak oynadıklarını anlıyoruz. Doğal olarak rastgele bir oyun objesine bağlı kalmaksızın arkadaşlarla güreş tutma, konutun bahçesindeki ya da sokak yahut çiftlikteki ağaca tırmanma, konuttaki süs havuzunda yüzmek üzere fizikî aktivite gerektiren oyunlar da çocuk dünyasının vazgeçilmezleri idi.

Günümüzde dijital oyunlar ebeveynler için çocuklarına fizikî olarak güvenlikli alanlar ve konfor sağlıyorlarsa da sokak oyunlarının ve oyun objelerinin yarattığı telaşlardan daha ileri meselelere yol açmadığını kim söyleyebilir?

Barış Manço’nun seslendirdiği üzere:

“…. Yolda düşündüm bizim çocuklar tanımıyorlar hayvanları.
Bir oldukça garibime gitti doğrusu bir baba olarak verdim kararı.
Anında bir aksi u dönüş hakikat hayvanat bahçesine…”