Davide Castelvecchi
Gökbilimcilerin Samanyolu’na dair temel referans kılavuzu kısa müddet evvel büyük bir güncellemeden geçti. Neredeyse iki milyar yıldızı izleyen bir uzay aracı olan Gaia, şu anda on milyonlarca yıldızın ve binlerce asteroidin üç boyutlu hareketlerini, yıldız ‘sarsıntılarına’ ait tespitleri ve Güneş Sistemi dışındaki olası gezegenleri içeren, büyük oranda geliştirilmiş bir harita yayınladı.
Gaia takımı, topladığı hazineyi 13 Haziran günü düzenlenen bir basın toplantısında, yaklaşık 50 bilimsel makaleyle birlikte duyurdu ve bilgi tabanının tamamını kamuya açık biçimde indirilmeye hazır hale getirdi. Avrupa Uzay Ajansı (ESA), 2 tonluk araştırma aracını 2013 yılında uzaya göndermişti. 2020’de yayımlanan daha eski bir bilgi tabanı üzere, en son sürüm de 2014-2017 yılları ortasında toplanan 34 aylık bilgilerden meydana geliyor.
Hollanda’nın Noordwijk kentinde gerçekleştirilen çevrimiçi katalog sunumu esnasında ESA Bilim Yöneticisi Günther Hasinger, “Her gün Gaia’dan beş makale yayınlanıyor” dedi: “Geçtiğimiz üç yıl içinde astronominin altın standardı olan Hubble Uzay Teleskobu’nun ötesine geçtik ve şu anda yılda 1.600 makale yayınlıyoruz.”
AYRINTILI SPEKTRUMLAR
Gaia, Dünya’ya sabit bir aradayken Güneş’in etrafında döner. Birebir yıldızların yinelenen ölçümlerini bir yıl boyunca kısmen farklı görüş açılarından gerçekleştirir. Bu durum, her yıldızın gökyüzünde görülen pozisyonunun, aralığıyla orantılı olan küçük bir açıyla (tipik olarak bir derecenin milyonda biri oranında) değişmesine sebep olur. Vazife takımı, bunun akabinde yıldızın Güneş’e olan aralığını hesaplamak için bunun üzere değişimleri ve ‘paralaks’ ismi verilen bir tekniği kullanır.
Bunlara ek olarak, Gaia, yıldızların ışık spektrumlarını ölçer. Bir evvelki kataloğa yapılan en büyük katkı, şu anda yaklaşık 1 milyon yıldızdan oluşan detaylı spektrumların büyük ölçüde artmış olması. Misyon grubu, spektrumdaki bir ‘doppler kaymasını’ ölçerek -bir ambulans sireninin ses perdesinin yaklaşıp uzaklaşmasına bağlı olarak değişmesine benzeri şekilde-, bir yıldızın hareket ettiği suratı nitelendiren 30 milyon ‘radyal hız’ ölçümü gerçekleştirdi. Gaia’nın, yıldızın gökyüzündeki hareketini ve arasını ölçmesiyle birlikte, datalar, galaksinin etrafında döndüğü sırada yıldızın yörüngesinin tam bir yine yapılandırmasını sağlıyor.
Almanya’nın Garching kentinde bulunan Avrupa Güney Gözlemevi’nde astronom olan Tereza Jerabkova, kıymet arz eden bir çalışmanın, galakside birlikte hareket eden yıldız kümelerini saptamak ve onları incelemek olacağını lisana getiriyor. Her bir yıldızın pozisyonu için üç boyut ve hareket tarafı için üç boyut kelam konusuyken, “Yıldız kümesi topluluğunda bulunan her cismin, 6D’de* daha fazla yıldızı incelemeyi sağlayacak yeni radyal suratlara atlayacağını düşünüyorum” diyor.
YILDIZ YALPALAMALARI
Gaia kataloğunda artık her bir yıldızın, büyük bir eşlikçi objenin kütleçekimsel tesiri nedeniyle nasıl ‘yalpaladıkları’ konusunda bilgiler de yer alıyor. Grup, bu halde, 800 bin tane ikili sistem tanımladı; bunlar yalnız yıldızlar üzere görünen fakat aslında iki yıldızdan oluşan sistemler. Gaia işbirliğinin bir üyesi olan Alessandro Sozzetti, kimi durumlarda, çekimin eşlikçi bir yıldızdan değil, yıldızın yörüngesinde dönen büyük bir gezegenden kaynaklandığını söz ediyor. İtalya’da bulunan Torino Astrofizik Gözlemevi’nde ötegezegen araştırmacısı olan Sozetti, “Bu durum iştahımızı kabartıyor” diyor. Grup, birkaç yıllık daha fazla müşahede verisiyle, binlerce ötegezegen keşfetmeyi bekliyor.
NASA Ötegezegen Arşivi’nde proje bilimcisi olan Jessie Christiansen, Gaia’nın gezegen avı için kullandığı tekniklerin, NASA’nın Kepler ve Transiting Exoplanet Survey Satellite (kısaca TESS/Geçiş Yapan Ötegezegen Müşahede Uydusu) üzere özel ötegezegen vazifelerinin kullandığı teknikleri tamamlayacağını söz ediyor. ABD’nin Pasadena’da kentindeki KaliforniyaTeknoloji Enstitüsü’nde vazife yapan Christiansen, bu vazifelerin bilhassa de ‘sıcak devlere’ (yıldızlarına çok yakın bir yörüngede dönen Jüpiter gibisi gezegenlere) karşı hassas olduğunu, buna rağmen Gaia’nın daha uzaktaki yörüngelerde dönen ve münasebetiyle daha serin olan pek çok dev gezegen bulacağını belirtiyor. “Serin dev gezegenler barındıran sistemler bilhassa değişikler; zira Kepler ve TESS’in keşfettiği sıcak dev gezegenler barındıran sistemlerden daha fazla, serin dev gezegenlerin bulunduğu Güneş Sistemimize benzeyebilirler.”
Gaia, güncellenen kataloğun akabinde dört yıllık daha müşahede biriktirdi ve önümüzdeki yıllarda daha büyük ve gelişmiş data kümeleri yayınlamayı sürdürecek. 1 Milyar avroluk (1,2 milyar ABD doları) araştırma misyonu, yakıtının tükenmesi beklenen 2024 yılına dek data toplayacak biçimde ayarlandı.
*6D, bir modelde bulunan öğelerin güç tüketimini tahlil etmeye yardımcı olan boyuttur, böylelikle seçtiğiniz ışık irtibatının tam olarak ne kadar verimli olacağını ve ne kadar sürmesi gerektiğini gösteren yanlışsız simülasyonlar gerçekleştirebilirsiniz.
Yazının özgünü Nature sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)