Amerika 1954, Demir Özlü imzalı bir roman. Birinci baskısı 2004 yılında İş Kültür Yayınları ortasında çıkmış. İkinci baskısı İmge Kitabevi Yayınları tarafından 2006 yılında yapılmış…
Demir Özlü ismini uzun yıllardır bilirim. Ne var ki rastgele bir yapıtını “alıcı gözle” okumuş değildim. Eksikliğimdir. Yadsımak gereksiz. Son romanı Dalgalar ile bu yazının da odağı olacak bir evvelki romanı Amerika 1954 dışında hiçbir yapıtını hâlâ okumuş değilim. Bu yazıya başlamadan evvel bilhassa Bir Küçük Burjuvanın Gençlik Yılları ile Bir Uzun Sonbahar isimli romanlarını okumayı düşündüm. Bu iki yapıt da kütüphanemde bulunmadığından okuyamadım. Baktım bu iki romanı okuma sürecim uzayacak, bu ortada Amerika 1954’le ilgili başımda kurduğum yazı taslağı belleğimden uçup gidecek oturup yazmaya karar verdim. Sonuçta bu, bir “kitap tanıtma/eleştiri” yazısıdır. Çok da detaylı bir Demir Özlü çözümlemesi beklenmemeli…
DEMİR ÖZLÜ’DE “DURUŞ”
Demir Özlü’de dikkatimi çeken en kıymetli yan, bir “duruş insanı” olması. Okuduğum iki romanda gözlemlediğim bu olgu, benim sanata/edebiyata bakışımla da bir yerde örtüşür. Sanattan/edebiyattan “ideolojik duruş” bekleyen biriyim. Yani “tezli yazınsallık”tan yanayım. Her türlü “kurgu”nun bir “ideolojik duruş” üzerine temellendiğini, bina edildiğini düşünüyorum. Burada iki farklı eğilimi saptamak gerek.
Birinci sıradakiler, usta müellifler, işin en başında bunu bilerek, kurgunun bir kesimi olarak ele alırlar. Romanın tezini, ideolojik duruşunu da kurmaya çalıştıkları metinle, oluşturmaya çalıştıkları karakterlerle, ele aldıkları sorunsallarla, kullandıkları lisanla, seçtikleri sözcüklerle dışlaştırırlar.
İkinci sıradakiler, ya acemidirler ya da şuurlu tahrifatçıdırlar! Çıplak yüzleriyle değil, maskeyle dolaşırlar. Ağızlarına doladıkları ise “ideolojik duruş”un, “tezli yazınsallık”ın bittiği, sona erdiği vs.dir. O denli ya artık yeryüzünde çalışmaya, işe, emeğe, üretmeye, paylaşmaya, hoş bir dünya düşü kurmaya gerek kalmamıştır. Bunlar geçmişin derinliklerinden kalma “sıradanlıklar”dır! O denli ya artık bir “başka kuşak/başka dünya” kelam konusudur!…
Bu “tezsiz teze!” postmodern yazıcılar/çiziciler de “dünyanın değiştiğini, her şeyin yeni bir biçim aldığını” vaaz ederek katılırlar. Bu manasıyla, Demir Özlü üzere müelliflerin varlığı değerli. Giderek azalmaları da ehemmiyetlerini daha bir artırıyor. Bu bahse, yani romanın tez(ler)ine daha sonra tekrar döneceğim.
Yanlış anlaşılmasın sakın: “Tezli yazınsallık” eleştirilmez değildir. Sunulan her “tez”, “antitez”ini de beraberinde taşır; kesinlikle tartışma objesi haline gelir, getirilir.
Bu bağlamda, Amerika 1954’ü ele alırken onun birtakım zaaflarını, çelişkilerini, dikkatsizliklerini yazımın ilerleyen kısımlarında ele alacağım.
GENÇLİĞİN TABİATINA TERS YÜKLEM(E)LER
Amerika 1954 yirmi dört kısımdan oluşuyor. Her kısmın uyarıcı, yönlendirici, dikkat alımlı bir başlığı (ismi) var.
Temel kahramanımız/karakterimiz on dokuz-yirmi yaşlarındaki Harun. Dahası, birkaç ayrıksı kişi(lik) dışında, roman kahramanları birebir yaşlarda gençlerden oluşmakta. Bunun da nedenine ileride değineceğim…
“Giriş” niteliğindeki “59. Cadde’de Genç Bir Adam” ile romanın kapısı aralanır. Birebir vakitte Harun’un da… Romanın dünyası ile Harun’un dünyası örtüşür. Örtüşme her istikametiyle varlığını hissettirir. Örneğin Harun durgun/dingin bir kişilik yapısına sahiptir. Onda usul/uslu akar ırmak. Asla taşmaz, hatta taşkınlık belirtileri bile göstermez. Tahminen bir iki sefer. O da Türkiye’deki okul yılları ve nişanlanmak zorunda kaldığı Demet’le yaşadığı “illegal” birkaç sevişme “denemesi”dir.
Yani ve özcesi, “romanın felsefesi”, tıpkı Harun üzere heyecansızdır. Bir iki örnekle somutlaştırmak gerekirse…
“Harun yazma konusunda da kendini tutkulara kaptırmamaya kararlıydı. Kendi kendini yemeyecekti. Yaşama dönük kalacak, biraz da kendini yazdırmak isteyen şeylerin kendilerinin gelmesini bekleyecektir.”
“Her şey ömrün temposu içinde olsun.”
“Yaşadıkları dünya esasen meselelerle doluydu; orada ya da burada. En âlâ hal ona tamamen sırt çevirmeden dışarıdan, eşikten bakabilmekti.”
“Dingin hayatı yeğleyen Harun, Penelope ile kol kola yürürken bunları düşünüyor.”
Diğer gençler de nadir olarak “dingin” ömürlerinden “ödün” verirler.
OLGUNLUK DEVRİNİN RUH HALİ İLE GENÇLİĞİN DOĞASI’NA DAİR
Okuma sürecinde bir orta Demir Özlü’nün bu romanı yazarken kaç yaşında olduğunu merak ettim. Roman şayet uzun vadeli bir hazırlık sonucu ortaya çıkmamışsa, tahminen altmış sekiz-altmış dokuz yaşlarında… Bu yaşlarda bir “gençlik romanı” yazmak kaçınılmaz olarak birtakım açmazları da beraberinde getirecektir. On dokuz yaşlarındaki gençlere bu kadar derin sorunsallar yüklemek, haydi bir yere kadar kabul edilebilirdir. Dünyanın birçok ülkesinde gençlik değerli dinamiklerdendir. Türkiye toprakları da bu dinamikleri zirve tepe kullanmış ve yeri geldiğinde de postallarla çiğnemiştir! 12 Martlar, 12 Eylüller kâfi delilleri sunar. Amerika 1954 bağlamında kabul edilemez olanı, bu kadar derin sorunsallarla boğuşan gençlerin olabildiğince olgun, dingin, kendilerinden emin duruşlarıdır. Dehşete kapıldıkları asla görülmez. Harika duygusal taşkınlıklarda bulunmazlar vb.
Romanın en heyecanlı sahnelerinden biri, Penelope’un kaçırılışıdır. Bu olayda bile Harun’un reaksiyonu, doğrusunu söylemek gerekirse, “ruhu elinden alınmış” bir gençle karşılaştığımız izlenimini uyandırır. Penelope, Harun’un Amerikalı sevgilisidir. Doğrusu benim sevgilimi kaçırsalardı, başımın “içinde” kim bilir kaç tilki harekete geçerdi! Kim bilir kaç çelişkiyi, çatışmayı, endişeyi, heyecanı, üzüntüyü, tasası bir ortada yaşardım! En değerlisi de çaresizliği… O denli ya Harun’un bunların hiçbirini yaşaması gerekmez; zira onun bir Mr. Jack’ı vardır!…
ŞİFRE (KOD) SORUNSALI
Sennur Sezer, bir yazısında Demir Özlü’nün son romanı Dalgalar üzerine bir saptamada bulunur: “Binalar, sokaklar kimlik kazanmış güya, bu muharrir ya Demir Özlü’dür ya da onun izleyicilerinden biri…” Sonra şöyle devam eder Sezer: “Bir muharririn kendini okurlarından rastgele birine bu türlü anımsatabilmesi elbette kolay değil. İşlediği mevzulara bakış açısının, anlatımının bir cins imza niteliği kazanması yıllar alır.”
Amerika 1954 bağlamında, Türkiye’den İstanbul ve kısa bir kesit olarak Ankara; Amerika’dan ise New York-Manhattan merkez pozisyonda iki ülke, iki kenttir. Fakat kitabın isminden da anlaşılacağı üzere, romanın asıl yeri Amerika ve münasebetiyle New York-Manhattan’dır. Buna bir itirazım yok. “İmza” konusuna gelince… Elbette kıymetlidir. Her muharririn kesinlikle bir imzası olmalıdır. Yalnız bu imzayı atmanın önemli bir açmazı vardır: Tutuculuk/Muhafazakârlık… Bir diğer deyişle kolaycılık…
Amerika 1954 yer yer bu tuzağa düşmüş görünüyor. Müellifin imzasına güvenmesi değerlidir. Kabul ediyorum. Tekrar de bir “Acaba?” sorusu başta yer etmeli. “Gençlik heyecanı”, bir öteki deyişle “amatör ruh” öldüğünde “duruş” ne kadar sağlam olursa olsun okurda bir “eksiklik” duygusu uyandırıyor. Demir Özlü’nün iki romanını okurken duyumsadığım, özet olarak buydu: Eksiklik. Heyecan eksikliği. Hareket eksikliği. Coşku eksikliği. Romanın en değerli şifresi olan, “rahatlık”ın bir tıp “mayışmaya” dönüşmesi… “68 Ruhu” bu “toplumcu” gençlere lakin kuramsal seviyede sirayet etmiş. Eylemsellik bakımından büsbütün “auta” çıktıklarını söyleyebiliriz. Üstte yer verdiğim üç alıntıyı kodladığımızda da sahnede bu anlayışın izdüşümleri belirir, barizleşir.
Bir öbür kod, içinde/içene’dir. Bu “iç” sözcüğü ortalama yüz elli defa tekrarlanır. Bana nazaran muharririn en değerli dikkatsizliklerinden biridir. Zira bu sözcük birçok yerde büsbütün “safra”dır. Birkaç örnek vermek gerekirse: “Harun yarı uykusu içinde” yerine, “Harun yarı uykusunda” olabilirdi. “Büyük müellif olacağı hayali içinde yaşamıyordu” yerine, “Büyük müellif olacağı hayaliyle yaşamıyordu” olabilirdi. “Demet duyduğu hazzın içinde küçük çığlıklar attı” yerine, “Demet duyduğu hazla küçük çığlıklar attı” olabilirdi. “O hoş havanın içinde sokağa çıktı” yerine, “O hoş havada sokağa çıktı” olabilirdi. “Amerikan gerçeğinin içine girme, içinde duyduğun şiiri yaşa…” (İtalikler bana aittir.)
Demir Özlü kısa, kesik cümleler kullanmayı seviyor. Tahminen bu yolla metne şiirsellik katmaya çalışıyor. Biçem denemesidir. İlgi caziptir. Ne ki birebir vakitte tehlikelidir. Zira kısa, kesik cümlelerde “safra” daha göze batıcı hale gelebiliyor. “İçine/içinde” de olduğu gibi…
“İDEOLOJİK DURUŞ” YA DA “TEZCİ YAZINSALLIK” SORUNSALI
Demir Özlü, 30.07.2004 tarihli bir söyleşide Oylum Yılmaz’a verdiği cevapta şöyle diyor: “… Türkiye ve Amerika için çok değerli ve kritik yıllar olduğu için, bu türlü bir vakti seçtim diyebilirim. Başka yandan kahramanları genç olan bir roman yazmak istiyordum. Burada benim için en kıymetli öge, 19. yaştır. Bilirsiniz dünyada en çok 19 yaşındaki gençleri askere çağırırlar, örneğin Kore Savaşı’nda ölen Türk askerlerinin çok büyük bir kısmı 19 yaşındadır. Ben radikal barışçı biriyim ve 19 yaşındaki genç insanların askere alınmasını ve savaşa gönderilmesini istemiyorum.”
Bu alıntı bile Demir Özlü’nün “ideolojik duruş” noktasında ne kadar net olduğunu göstermeye kâfi de artar bile. Bu netlik, Amerika 1954’te olanca çıplaklığıyla gözler önüne serilir. Bir kurgu ekseninde adım adım örgütlenir.
Harun “yazma isteklisi” bir genç adamdır. Münasebetiyle “seçtiği çevreler” de buna uygun düşmelidir. Örneğin Türkiye’de geçen kısa devirde kurduğu bağlara bakalım: “Hepsi şair arkadaşlar”dır. Buna ayrıksı düşen Demet’in ailesidir. Demokrat Partili, dini-imanı para olan bir ailede Harun’a yer yoktur. Demet ve ailesi de muharrir tarafından Harun’un hayatından dışlanmıştır. Bu kere Harun, Dr. N.’nin davetine uyarak Amerika yollarına düşer. Orada da özel bir etrafın “içine” düşer: Düşünen, okuyan, yazan, tartışan, sorgulayan aydın, entelektüel gençlerden oluşan bir küme ve onların ailesi… Böylelikle Demir Özlü, yalnızca Harun ve Hidayet aracılığıyla ya da olumsuzlama manasında Demet ve ailesi dolayımıyla değil, “bu romandaki Amerikalı kahramanların hepsi hayal ürünü” dediği bireyler aracılığıyla da “duruşu”nu pekiştirir. Postmodernist metinlerde asla göremeyeceğimiz bir “duruluk”la işler tez(ler)ini…
1950 sonrası Demokrat Parti iktidarı devri, onun yoz, dejenere, ikiyüzlü siyasetlerinin yarattığı boğuntu… Kore Savaşı; 1929 “buhranı”; McCarthy devri Amerika’sı (özgürlüklerin ötesindeki bir öteki Amerika!) vb. daha birçok sorunsal bu karakterler/kahramanlar aracılığıyla tartışma konusu edilir. Mesajlar asla “puslu” değildir. Okur’un başında rastgele bir çelişkiye “izin” verilmez. “Amalar” bu romanı ırgalamaz. Örneğin “Kore Savaşı gerekli olabilir mi?” üzere bir soruya yer yoktur. Savaş her istikametiyle, bilhassa de on dokuz yaşındaki gençler açısından muhakkak reddedilmelidir. Sonra “cinsel özgürlük” konusunda bir çelişki yoktur. Bu noktada Wilhelm Reich’ın izlerini görürüz: “Cinsel Devrim” rüzgârları estirilir. İşin ilginci, Wilhelm Reich da bir McCarthy’i kurbanıdır. “Özgürlükler ülkesi”nin bir hapishanesinde ölür. Stalin Rusya’sından, Hitler Almanya’sından sağ salim çıkan Wilhelm Reich, McCarthy Amerika’sında, Pensilvanya’da bir hapishanede yaşama veda eder. Muharrir bunların farkındadır, hasebiyle Harun, Hidayet üzere Türkiye’den göçenler ile “hayal ürünü” Amerikalı karakterler de öyle…
AMERİKA 1954’ÜN ÇELİŞKİSİ VE BİR SORU
Peki, lakin Amerika 1954’ün çelişkisi nedir? Amerika 1954’ün okurları bu sorunun karşılığını rahatlıkla verebilirler…
Sahi bu türlü bir dünyada “sakin bir hayat düşlemek” ne kadar mümkündür?…
Alaattin Topçu
* Demir Özlü, Amerika 1954, İmge Kitabevi Yayınları, 2. baskı, 181 s., Ankara, 2006.